36

(413)

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

5 _ توجه به زمان و مكان در پيام رسانى قرآن••• 36

6 _ روش ه____اى آم____وزش_____ى ق______رآن••• 36

7 _ اصلاح روش در مديريت پيام رسانى قرآن (بازخورد)••• 36

1 _ مفاهي__م سازم__ان و مديري__ت در ق__رآن••• 37

2 _ روش ه__اى برن__ام_ه ري__زى در ق____رآن••• 37

3 _ تعالي__م ق__رآن در نظ_ارت م__دي_____ران••• 37

4 _ روش هاى مديري__ت م__ورد نظ__ر ق__رآن••• 37

5 _ ابزار مديريت••• 37

(414)

6 _ دستورالعمل هاى اجرائى براى همه مسلمانان••• 37

7 _ نمونه هاى مديريت خوب و بد از نظر قرآن••• 37

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

فصل دوم

هدف هاى پيام قرآن••• 39

ه____دف اصل__ى ن___زول ق___رآن••• 39

راه وص____ول به ه___دف ق___رآن••• 41

ه_____دف از ان____زال وح_______ى••• 44

هدف خدا از رسالت رسول اللّه صلى الله عليه و آله ••• 46

(415)

ه___دف رسال______ت رس____ولان••• 48

ه____دف س______وره توحي______د••• 50

ه__دف از خلقت م__رگ و حي____ات••• 57

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

فصل سوم

موض__وع پي___ام ق__رآن••• 59

آموزش ادب عبوديت••• 59

شناخت اصول عبادت و بندگى و معارف و قوانين الهى••• 61

(416)

ولاي__ت ح____ق الهى••• 63

بنياد جامعه صال__ح••• 65

فصل چهارم

مخاطبي__ن پي__ام ق__رآن••• 69

مخاطبين هدايت قرآن••• 69

تعلي_م و هداي_ت هر گروه__ى به ان__دازه دان__ش آن ها••• 72

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

كشف توانائى هاى افراد و انتظار عملكرد متناسب آن ها••• 75

ايمان واقعى و ثبات قدم مخاطبين••• 77

(417)

وظاي__ف اجتماع__ى م_ؤمني____ن••• 80

انتخ__اب مخاطبي__ن و نشانه ه__اى صلاحي__ت آن ه__ا••• 83

اختي__ار انتخاب گمراهى و هدايت••• 86

ح__دود مسئولي__ت پيامب___ر در م__ورد ايم__ان اف__راد••• 88

وقتى كه مخاطبين خسته مى شوند!••• 91

نمون__ه ام___ت هداي___ت يافت____ه••• 93

مشخص ساخت__ن مخاطبين قرآن••• 96

بهترين گروه تربيت يافته در دامن اسلام و عملكرد آنان••• 99

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

(418)

جامعه اى با تسليم عمومى به خدا••• 112

عدم تبعيض در انتخاب مخاطبين••• 114

اختلاف سطح مخاطبين در دريافت رزق و معارف دينى••• 116

گروه بن__دى مخاطبي__ن: ح__زب شيط___ان و ح__زب اللّه ••• 119

فصل پنجم

وس___اي__ل پي___ام رسان__ى ق_____رآن••• 125

ق__رآن عرب__ى، وسيله

آم__وزش براى فه__م مخاطبي__ن••• 125

ق__رآن كري__م، كتابى مكن__ون و عل__م ب__ه مع__ارف آن••• 127

ف_رشت__ه وح___ى، وسيل___ه ن___زول وح___ى ق_____رآن••• 130

مأم___وري___ت رس____ول اللّه صلى الله عليه و آله ••• 131

(419)

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

آس_ان و روان شدن ق__رآن به زبان رسول اللّه صلى الله عليه و آله ••• 134

وحى، وسيله نزول آيات الهى به رسول اللّه صلى الله عليه و آله و ساير پيامبران••• 136

ح__ام__لان كت____اب و حكم_____ت و نب________وت••• 140

مبلغي__ن دين____ى، وسيل__ه نش__ر پي___ام ق__رآن••• 143

فصل ششم

توج__ه به زم___ان و مك__ان در پيام رسان__ى ق____رآن••• 145

ن_زول آيات قرآن نسبت به مقتضيات زمان و مكان••• 145

نقش تدريج و زمان و مك__ان در اب__لاغ وحى قرآن••• 149

(420)

ن__زول قرآن آي__ه به آي__ه، به مقتض__اى شرايط زم__ان و مك__ان••• 152

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

فصل هفتم

روش ه__اى آموزش__ى ق____رآن••• 155

آموزش اص___ول دع___وت••• 155

اصول آموزش و تعلي____م••• 161

اختيارى بودن دعوت دينى••• 163

ن___رم___ش در تبلي______غ••• 165

(421)

استفاده از مثال هاى روشن در تفهيم مطالب••• 166

فصل هشتم

اص__لاح روش در مديري__ت پيام رس_انى قرآن••• 169

اِعمال روش بازخورد در پيام رسانى قرآن••• 169

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

فصل نهم

مفاهي__م سازم___ان و م_دي__ري__ت در ق___رآن••• 175

نياز جامعه انسانى به سازمان و مديريت••• 175

مشخص__ات امام و پيشوا در فرهنگ قرآن••• 177

(422)

سرپرست__ى و مديري__ت صحي__ح جامع__ه از نظ_ر قرآن••• 187

ولاي__ت و رهب__رى جامعه بزرگ اسلامى••• 191

اداره جامعه اسلامى بعد از رسول اللّه صلى الله عليه و آله ••• 199

ل__زوم عصمت و معص_وم بودن اولى الامر••• 201

اول__ى الام__ر: معصومي__ن از اهل بي__ت رس__ول اللّه صلى الله عليه و آله ••• 203

وظيفه و برنامه اولى الامر مسلمين در حل اختلافات دينى••• 203

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

اختي___ارات اول______ى الام_______ر••• 205

هدف از تأسيس حكومت در اسلام••• 209

(423)

اهمي__ت سرپرستى جامع__ه اسلام__ى بع__د از رس_ول اللّه صلى الله عليه و آله ••• 210

تشكيلات ادارى در بين انسان ها و سازماندهى الهى در آفرينش••• 213

پايه ه_اى اساسى مديريت اجتماع••• 219

وظ__اي__ف پيش___واي__ان و

ام___ام__ان در ق_ام__وس ق____رآن••• 226

س__رانج__ام حك_وم__ت دين__ى صال___ح: وراث___ت زمي______ن••• 230

صلاحيت افرادبراى تسلط بر زمين••• 233

م____دي__ري_____ت ام___ور ج___ارى و ح___وادث روزم_______ره••• 235

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

(424)

فصل دهم

روش هاى برنام___ه ري__زى در ق__رآن••• 239

تدبير و برنامه ريزى در آفرين_ش••• 239

وجود برنامه قبل__ى و تعلي_م آن قبل از خلقت انسان••• 245

شب قدر، زمان تنظيم تقديرات و برنامه ريزى سالانه••• 248

تق_____دي__________ر م_________رگ••• 251

برن_امه حوادث از پيش نوشته شده زندگى انسان ها••• 253

ه__دف از خلقت و برنام_ه ري__زى براى مرگ و حيات••• 257

فصل يازدهم

تعالي__م قرآن در نظ__ارت مدي____ران••• 261

(425)

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

ض_رورت نظارت بر شايعات دشمن و تحليل آن••• 261

مسئ___ول تحلي___ل شايع___ات••• 263

اهمي___ت تحقي____ق و تبيي____ن••• 264

كسب اطلاعات و تحليل اطلاعات••• 266

نظ__ارت ب__ر اس__رار حكومت__ى••• 269

دشمن شناس__ى، اساس_ى تري__ن ركن مديري__ت••• 271

روش كسب اطلاع__ات و تحلي_ل علمى منابع آن••• 272

به كارگي__رى كيد و ط__رح تدبير••• 276

(426)

فصل دوازدهم

روش هاى مديري__ت م__ورد نظر قرآن••• 279

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

صحب__ت خ__وب ك__ردن ب_ا م__ردم••• 279

ن__رم خوئ_ى، مش__اوره، عزم و توكل••• 281

مشخصات مورد نظر قرآن براى اداره بهتر جامعه مسلمين••• 281

مش_______ورت ب__ا زي_____ردست___ان••• 284

رعايت اصل مساوات در اداره جامعه••• 287

درس______ى ب___راى ب___زرگ_______ان••• 288

(427)

اعت___دال در مدي____ري___ت مال_____ى••• 292

اَمْ_____رُهُ___مْ شُ_____ورى بَيْنَهُ_____مْ!••• 293

فصل سيزدهم

اب___________زار م___دي_____ري___________ت••• 295

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

تشويق و تنبيه، عفو و مجازات••• 295

پ__اداش در مقاب____ل اطاع___ت••• 299

اثر تشويق در اصلاح انسان ها••• 302

پ________اداش! و درج_____ات آن••• 304

(428)

پ__اداش جه___اد در راه خ____دا••• 309

پ__اداش جه___اد در راه خ____دا••• 311

فصل چهاردهم

دست__ورالعمل ه__اى اج___رائ__ى براى هم__ه مسلمان__ان••• 315

عدم اعتماد و ركون به ظالمين در اداره امور مسلمين••• 315

پرهي__ز از تماي__ل به دوست__ى كف__ار و بيگ_انگ__ان••• 317

اصلاح بيماردلان جامعه اسلامى و جلوگيرى از تمايل آن ها به بيگانگان••• 319

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

دستوراتى در حفظ عهد و پيمان و

معاهدات••• 321

(429)

شراي__ط رعايت يا نق_ض عه__د و پيم_ان ها••• 323

دستوراتى براى مديريت اجتماعى در اسلام••• 324

دستورات__ى براى اداره رفت__ارهاى اجتم_اع__ى مسلم__ان___ان••• 326

x 1 _ نهى از مسخره كردن و عنوان بد دادن به مسلمانان••• 326

x 2 _ نهى از سوءظ__ن، تجسس عي_وب و غيبت مسلمان••• 327

تعليمات__ى براى اص__لاح افك__ار اجتم_اع در مقاب__ل ح___وادث••• 330

اداره دو رك__ن مال__ى و انسان__ى جامع___ه••• 333

دستورات__ى براى مديريت ه__اى مختل___ف جامع___ه و ف____رد••• 335

م___دي____ري_____ت جبه_____ه و جه_______اد••• 347

فه__رس_ت مط_ال_ب

(430)

موض_وع صفح_ه

شش دستور جامع جنگى••• 353

برنامه ريزى و آمادگى براى دفاع در لحظات بحران••• 355

بح__ران در تاري_خ اس__لام و مديري___ت بح___ران••• 356

مديريت اراده هاى سست !••• 359

مب______ارزه ب___ا فتن___ه••• 364

آمادگ__ى در ب_راب_ر دشم__ن جامع___ه اسلام____ى••• 366

ترغي__ب براى جه_اد و تغيي___ر روش در دف____اع••• 370

تشوي__ق به دفاع و جهاد••• 377

روش اداره جبه___ه و جه__اد در شراي___ط دشوار••• 379

(431)

دست__ورات ب____راى اداره جبه_____ه و جن______گ••• 383

عكس العم__ل در مقاب__ل جن__گ روان___ى دشم___ن••• 384

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

شكل و شماى دفاع م__ورد رضاى خدا••• 386

فرم__ان جه__اد و سخت گي__رى علي___ه كف__ار و منافقي____ن••• 388

تشويق به انفاق و جهاد، دو برنامه دفاعى و اقتصادى اسلام••• 390

دستورى براى كمك مال__ى به جبهه ها••• 393

فصل پانزدهم

نمونه هاى مديريت خوب و بد از نظر قرآن••• 395

(432)

امي__ن و مكين و حفي__ظ و عليم ب__ودن در مديري__ت ام__ور••• 395

بدت_ري__ن مديري__ت تاري__خ بش____ر••• 398

انتظ__ار م__ردم از پيش_____واي_____ان••• 400

حكوم__ت و حكم___ت، مديري___ت و تدابي___ر ذوالق_رني____ن••• 402

رسول اللّه صلى الله عليه و آله اسوه حسنه مديري_ت••• 411

(433)

الْحَسَنِ وَ الْحُسَيْنِ وَ اِلَى الاَْئِمَّةِ التِّسْعَةِ

الْمَعْصُومينَ الْمُكَرَّمينَ مِنْ وُلْدِ الْحُسَيْنِ لاسِيَّما بَقِيَّ___ةِ اللّهِ فِى الاَْرَضينَ وَ وارِثِ عُلُومِ

الاَْنْبِياءِ وَ الْمُرْسَلينَ، الْمُعَدِّ لِقَطْعِ دابِرِالظَّلَمَةِ وَ الْمُدَّخِرِ لاِِحْياءِ الْفَرائِضِ وَ مَعالِمِ الدّينِ ،

الْحُجَّةِ بْنِ الْحَسَنِ صاحِبِ الْعَصْرِ وَ الزَّمانِ عَجَّلَ اللّهُ تَعالى فَرَجَهُ الشَّريفَ فَيا مُعِزَّ

الاَْوْلِياءِوَيامُذِلَ الاَْعْداءِاَيُّهَاالسَّبَبُ الْمُتَّصِلُ بَيْنَ الاَْرْضِ وَالسَّماءِقَدْمَسَّنا

وَ اَهْلَنَا الضُّ___رَّ فى غَيْبَتِ___كَ وَ فِراقِ___كَ وَ جِئْن_ا بِبِضاعَ_ةٍ

مُزْجاةٍ مِنْ وِلائِكَ وَ مَحَبَّتِكَ فَاَوْفِ لَنَا الْكَيْلَ مِنْ مَنِّكَ وَ

فَضْلِكَ وَ تَصَدَّقْ عَلَيْنا بِنَظْرَةِ رَحْمَةٍ مِنْكَ

اِنّا نَريكَ مِنَ الْمُحْسِنينَ

(4)

و قرآنى نمايد و آن برادر بزرگوار جناب آقاى دكتر محمد بيستونى است كه اين توفيق نصيب ايشان گرديده و ذخيره عظيم و باقيات الصالحات جارى براى آخرت ايشان هست. به اميد اين كه همه اقدامات با خلوص قرين و مورد توجه ويژه حضرت بقيت اللّه الاعظم ارواحنافداه باشد.

مرتضى مقتدايى

به تاريخ يوم شنبه پنجم ماه مبارك رمضان المبارك 1427

(6)

تفسير موضوعى ديگر نظير باستان شناسى قرآن كريم، رنگ شناسى، شيطان شناسى، هنرهاى دستى، ملكه گمشده و شيطانى همراه، موسيقى،

(8)

تف__اسي__ر گ__رافيك__ى و... بخش__ى از خ__روج_ى هاى منتشر شده در همين راستا مى باشد.

كتابى كه ما و شما اكنون در مح_ضر ن_ورانى آن هستي_م ح_اص_ل ت__لاش 30 س__اله «استادارجمند جناب آقاى سيدمهدى امين» مى باشد.ايشان تمامى مجلدات تفسيرالميزان را به دق__ت مط__العه ك__رده و پس از فيش بردارى، مطالب را «بدون هيچ گونه دخل و تصرف در متن تفسير» در هفتاد عنوان موضوعى تفكيك و براى نخستين بار «مجموعه 70 جلدى تفسير موضوعى الميزان» را ت__دوي__ن نم__وده ك__ه ه_م به صورت تك موضوعى و هم به شكل دوره اى براى ج_وان_ان عزيز ق_اب__ل استفاده كاربردى است.

«تفسير الميزان» به گفته شهيد آية اللّه مطهرى (ره) «بهترين تفسيرى است كه در ميان شيعه و سنى از صدر اسلام تا امروز نوشته شده است». «الميزان» يكى از بزرگ ترين آثار علمى علامه طباطبائى (ره)، و از مهم ترين تفاسير جهان اسلام و به حق در نوع خود كم نظير و مايه مباهات و افتخار شيعه است. پس از تفسير تبيان شيخ طوسى (م 460 ه) و مجمع البيان شيخ طبرسى (م 548 ه) بزرگ ترين و جامع ترين تفسير شيعى و از نظر قوّت علمى و

مقدمه ناشر (9)

مطلوبيت روش تفسيرى، بى نظير است. ويژگى مهم اين تفسير به كارگيرى تفسير قرآن به قرآن و روش عقل__ى و است__دلالى اس__ت. اي__ن روش در ك__ار مفسّ__ر تنها در كنار هم گذاشتن آيات براى درك معناى واژه خلاصه نمى شود، بلكه موضوعات مشابه و مشت__رك در س__وره هاى مختلف را كنار يكديگر قرار مى ده__د، تحلي__ل و مقايس__ه مى كن__د و ب__راى درك پي__ام آيه به شي__وه ت_دبّ_رى و اجته_ادى ت_وسل مى جويد.

يكى از ابعاد چشمگير الميزان، جامعه گرايى تفسير است. بى گمان اين خصيصه از انديشه و گرايش هاى اجتماعى علامه طباطبائى (ره) برخاسته است و لذا به مباحثى چون حكومت، آزادى، عدالت اجتماعى، نظم اجتماعى، مشكلات امّت اسلامى، علل عقب ماندگى مسلم__ان__ان، حق__وق زن و پ__اس__خ به شبه__ات م__اركسيس__م و ده ها موضوع روز، روى آورده و ب__ه ط__ور عمي_ق م__ورد بح__ث و بررسى قرارداده است.

شيوه مرحوم علاّمه به اين شرح است كه در آغاز، چندآيه از يك سوره را مى آورد و آيه، آيه، نكات لُغوى و بيانى آن را شرح مى دهد و پس از آن، تحت عنوان بيان آيات كه شامل مباحث

(10) روش هاى مديريت، برنامه ريزى و پيام رسانى

موضوعى است به تشريح آن مى پردازد.

ول__ى مت__أسف__انه ق__در و ارزش اين تفسير در ميان نسل جوان ناشناخته مانده است و بنده در جلسات ف__راوان__ى كه با دانشج_ويان يا دانش آموزان داشته ام همواره نياز فراوان آنها را به اين تفسير دري__افت__ه ام و به همين دليل نسبت به همكارى با جن__اب آق__اى سيدمهدى امي__ن اق__دام نم______وده ام.

امي__دوارم اي___ن قبي__ل ت__لاش ه__اى ق__رآن__ى م__ا و شم__ا ب__راى روزى ذخي__ره ش__ود ك__ه ب__ه ج__ز اعم__ال و ني__ات خ_الص_انه، هي_چ چي_ز ديگ_رى ك_ارس_از نخواهد بود.

دكتر محمد بيستونى

رئيس مؤسسه قرآنى تفسير جوان

تهران _ تابستان 1388

مقدمه ناشر (11)

مستقل به دست آمد. هر يك از اين موضوعات اصلى، عنوان مستقلى براى تهيه يك كتاب در نظر گرفته شد. هر كتاب در داخل خود به چندين فصل يا عنوان فرعى تقسيم گرديد. هر

(12)

فصل نيز به سرفصل هايى تقسيم شد. در اين سرفصل ها آيات و مفاهيم قرآنى از متن تفسي_ر المي__زان انتخ__اب و پس از تلخيص، به روال منطقى، طبقه بندى و درج گرديد، به طورى كه خواننده جوان و محقق ما با مطالعه اين مطالب كوتاه وارد جهان شگفت انگيز آيات و معارف قرآن عظيم گردد. در پايان كار، مجموع اين معارف به قريب 5 هزار عنوان يا سرفصل بالغ گرديد.

از لح__اظ زم__انى: كار انتخاب مطالب و فيش بردارى و تلخيص و نگارش، از اواخ__ر س__ال 1357 ش__روع و ح__دود 30 س__ال دوام داشت__ه، و با توفيق الهى در ليالى مب__اركه قدر سال 1385پايان پذيرفت__ه و آم__اده چ__اپ و نش__ر گ_ردي_ده است.

ه__دف از تهيه اين مجموع__ه و نوع طبقه بندى مطالب در آن، تسهيل مراجعه به شرح و تفسير آيات و معارف قرآن شريف، از جانب علاقمندان علوم قرآنى، مخصوصا محققين جوان است كه بتوانند اطلاعات خود را از طريق بيان مفسرى بزرگ چون علامه فقيد آية اللّه طباطبايى دريافت كنند، و براى هر سؤال پاسخى مشخص و روش__ن داشت___ه باشن__د.

مقدمه مؤلف (13)

سال هاى طولانى، مطالب متعدد و متنوع درباره مفاهيم قرآن شريف مى آموختيم اما وقتى در مقابل يك سؤال درباره معارف و شرايع دين مان قرار مى گرفتيم، يك جواب مدون و مشخص نداشتيم بلكه به اندازه مطالب متعدد و متنوعى كه شنيده بوديم بايد جواب مى داديم. زمانى كه تفسير الميزان علامه طباطبايى، قدس اللّه سرّه الشريف، ترجمه شد

و در دسترس جامعه مسلمان ايرانى قرار گرفت، اين مشكل حل شد و جوابى را كه لازم بود مى توانستيم از متن خود قرآن، با تفسير روشن و قابل اعتمادِ فردى كه به اسرار مكنون دست يافته بود، بدهيم. اما آنچه مشكل مى نمود گشتن و پيدا كردن آن جواب از لابلاى چهل (يا بيست) جلد ترجمه فارسى اين تفسير گرانمايه بود. لذا اين ضرورت احساس شد كه مطالب به صورت موضوعى طبقه بندى و خلاصه شود و در قالب يك دائرة المع__ارف در دست__رس همه دين دوستان قرارگيرد. اين همان انگيزه اى ب_ود ك_ه م_وجب تهيه اين مجل__دات گ__رديد.

بديهى است اين مجلدات شامل تمامى جزئيات سوره ها و آيات الهى قرآن نمى شود، بلكه سعى شده مطالبى انتخاب شود كه در تفسير آيات و مفاهيم قرآنى، علامه بزرگوار

(14) روش هاى مديريت، برنامه ريزى و پيام رسانى

به شرح و بسط و تفهيم مطلب پرداخته است.

اص__ول اي__ن مط__ال__ب با ت__وضي__ح و تفصي__ل در «تفسير الميزان» موجود است ك__ه خ_وانن__ده مى تواند براى پى گيرى آن ها به خود الميزان مراجعه نمايد. براى اين منظور مستند ه__ر مطل__ب با ذك__ر شم__اره مجل__د و شماره صفحه مربوطه و آيه م_ورد استناد در هر مطلب قيد گرديده است.

ذكراين نكته لازم است كه چون ترجمه تفسيرالميزان به صورت دومجموعه 20 جلدى و 40جلدى منتشرشده بهتراست درصورت نيازبه مراجعه به ترجمه الميزان، بر اساس ترتيب عددى آيات قرآن به سراغ جلد موردنظر خود، صرف نظراز تعداد مجلدات برويد.

و مقدر بود كه كار نشر چنين مجموعه آسمانى در مؤسسه اى انجام گيرد كه با ه__دف نش__ر مع__ارف ق__رآن ش__ري_ف، به صورت تفسير، مختص نسل جوان، تأسيس شده باشد، و استاد مسلّم، جن__اب آق_اى دكت_ر محم__د بيستونى، اصلاح و تنقي__ح و نظ__ارت

هم__ه ج__انب_ه بر اين مجم__وعه ق_رآنى شريف را به عه__ده گي__رد.

مؤسسه قرآنى تفسير جوان با ابتكار و سليقه نوين، و به منظور تسهيل در رساندن

مقدمه مؤلف (15)

پيام آسمانى قرآن مجيد به نسل جوان، مطالب قرآنى را به صورت كتاب هايى در قطع جيب__ى منتش__ر مى كن__د. اي__ن ابتك__ار در نش__ر همي__ن مجل__دات ني__ز به كار رفته، ت__ا مط__الع__ه آن در ه__ر ش__راي__ط زم__ان__ى و مك__انى، براى ج__وانان مشتاق فرهنگ الهى قرآن شريف، ساده و آسان گردد...

و ما همه بندگانى هستيم هر يك حامل وظيفه تعيين شده از جانب دوست، و آنچه انج__ام ش__ده و مى ش_ود، همه از جانب اوست !

و صلوات خدا بر محمّد مصطفى صلى الله عليه و آله و خاندان جليلش باد كه نخستين حاملان اين وظيفه الهى بودند، و بر علامه فقيد آية اللّه طباطبايى و اجداد او، و بر همه وظيفه داران اين مجموعه شريف و آباء و اجدادشان باد، كه مسلمان شايسته اى بودند و ما را نيز در مسي__ر شن__اخت اس_لام واقعى پرورش دادن_د!

ليله قدر سال 1385

سيد مهدى حبيبى امين

(16) روش هاى مديريت، برنامه ريزى و پيام رسانى

را بيان ك__رده است، ولى به ندرت دانش كاربردى آن ها از طرف ما مسلمان ها تدوين شده است.

امروزه در تكنولوژى آموزشى براى رساندن پيام، نمى گويند شخصيت پيام رسان اگر معتبر باشد پيام جا مى افتد، يا اگر خود پيام معتبر و مهم باشد، شنونده به كمال و تمام آن را دريافت مى كند! بلكه پيام رسانى را به صورت يك دانش كاربردى و تكنيك خاص درآورده اند كه اگر آن را به كار گيريم، مطمئن مى شويم كه پيام به جاى صحيح خود رسيده و دريافت شده و به كار بسته شده است! در كاربرد پيام رسانى بايد يك دائره كامل از _ هدف پيام، موضوع پيام، نوع مخاطبين، مواد آموزشى، وسيله ارائه پيام، زمان و مكان پيام رسانى و غيره _ مورد لحاظ قرار گيرد، تا به رسد به نقطه بازخورد (يعنى امتحانى در سطح گروهى منتخب براى بررسى نتايج اجراء) كه پس از اصلاح و اطمينان

(18) روش هاى مديريت، برنامه ريزى و پيام رسانى

كامل از صحت كاركرد همه عوامل بالا، اجراى آموزش اصلاح شده در گروه هاى بزرگ تر در سطح جامعه، انجام شود.

اين بود اجمالى از تكنولوژى آموزشى و پيام رسانى و به كارگيرى روش بازخورد در پ__اي_ان هر اج__راى آزمايشى، كه منج__ر به رسيدن به نتاي__ج واقع__ى و حساب ش__ده گردي__ده است.

در تفسير آيه 135 تا 138 سوره آل عمران، به كارگيرى اين روش را در قرآن كريم درباره كاربرد فرامين و قوانين الهى در صدر اسلام و بازخورد نتايج آن ها در اجراى برنامه هاى بعدى و بزرگ تر پيامبر گرامى خدا مشاهده مى كنيم، به همين دليل مى بينيم قرآن شري__ف خود داراى چنين تكنيك ه__اى پيشرفته ب__وده و نيازى به تحميل نظريات علم_ى بيگان_ه ندارد:

«وَ الَّذينَ

اِذا فَعَلُوا فاحِشَةً اَوْ ظَلَمُوا اَنْفُسَهُمْ ذَكَرُوا اللّهَ فَاسْتَغْفَرُوا لِذُنُوبِهِمْ

مقدمه اى بر روش هاى مديريت و برنامه ريزى (19)

وَ مَنْ يَغْفِرُ الذُّنُوبَ اِلاَّ اللّهُ وَ لَمْ يُصِرُّوا عَلىما فَعَلُوا وَ هُمْ يَعْلَمُونَ،»

«نيكان آن ها هستند كه هر گاه كار ناشايسته از ايشان سرزند يا ظلمى به نفس خويش كنند خدا را به ياد آرند و از گناه خود به درگاه خدا توبه و استغفار كنند، كه هيچ كس جز خدا نمى تواند گناه خلق را بيامرزد و آن ها هستند كه اصرار در كار زش__ت نكنند چون به زشتى معصي__ت آگاهن__د.» (135 / آل عمران)

«اين از دأب قرآن (در تعليم الهيش) مى باشد كه پيوسته در مدت نزولش (كه بيست و سه سال طول كشيد،) براى كليات تعاليمش مواد اوليه اى قرار داده تا به آن ها يا بعضى از آن ها عمل كنند، همين كه مورد عمل قرار گرفت صورت عملى واقع شده را ماده دوم براى تعليم دومش قرار مى دهد و بعد از سر و صورت دادن به آن و اصلاح اجزا و تركيبات فاسد، آن عامل را وادار مى سازد كه بار ديگر آن عمل را بدون نقص بياورد و به اين منظور مقدار فاسد را مذمت و مقدار صحيح و مستقيم را ثنا مى گويد و در برابرش وعده جميل و شكر

(20) روش هاى مديريت، برنامه ريزى و پيام رسانى

جزي__ل مى دهد، پس كتاب اللّه عزي__ز، كتاب علم و عمل اس__ت، نه كتاب تئ__ورى و فرضيه و نه كتاب تقليد كورانه!

... خداى سبحان در اولين بار كه مى خواهد مسأله جهاد را تشريع كند كلياتى از جهاد را بيان نموده و مى فرمايد: «كُتِبَ عَلَيْكُمُ الْقِتالُ،» (216 / بقره) و در اين آيات مؤمنين را به

جهاد امر نموده، مى فهماند كه اين عمل بر آنان واجب شده، آن گاه داستان جنگ بدر را به عنوان اولين مشقى كه شاگرد نوشته تحويل مى گيرد و عيب هاى آن را گوش زد نموده مشقى ديگر به نام جنگ احد به او مى دهد، باز عيب هاى آن را مى گيرد و هم چنان ادامه مى دهد تا امت مسلمان در انجام اين تكليف، بى عيب و ماهر شود و يا مى بينيد خداى تعالى سرگذشت انبياى گذشته و امت هاى آنان را درس مى دهد، نقاط ضعف و خطا و انحراف را بيان مى كند و حق مطلب و آن چه كه صحيح است معين نموده از امت اسلام مى خواهد تا آن طور عمل كنند

مقدمه اى بر روش هاى مديريت و برنامه ريزى (21)

و آن سرگذشت غلط گيرى شده را دستورالعمل خود قراردهند....» (1)

در ادامه همين فصل مطالبى به صورت نمونه ارائه ش__ده كه اجراى دائره تكنولوژى پي__ام رسانى و تفكي__ك و بررسى عوامل گفت__ه شده در بالا را، در آيات نخستي__ن سوره شريف «يس» مى تواني__د ملاحظ__ه فرمائيد:

ق__رآن حكيم، تا م__ردم را انذار كن__د و در نتيج__ه كلمه ع__ذاب بر بعض__ى و كلمه رحم__ت بر بعض_ى ديگر مسلم شود.

رسولى كه معروف است قبل از پيامبر اسلام مبعوث شده عيسى عليه السلام است، كه او نيز مبعوث بر عامه بشر بود، ناگزير منظور از پدران انذار نشده مردم، چند پشت پدرانى اس__ت كه در فاصله زمانى بين عصر پيامبر اسلام و زمان عيسى عليه السلام در اين چند صدساله فترت قرار داشته اند.

(26) روش هاى مديريت، برنامه ريزى و پيام رسانى

85 / ص) و مراد از پيروى شيطان اطاعت او در هر دستورى است كه به وسيله وسوسه و تزوير مى ده__د، به طورى كه گمراه__ى او در نفس پي__رو ثابت ش__ود و در دل__ش رس_وخ كند.

و لازم__ه رسوخ يافتن پي__روى از شيطان در نف__س، طغيان و استكب__ار در برابر حق است.

(28) روش هاى مديريت، برنامه ريزى و پيام رسانى

و ني__ز لازمه رسوخ پيروى شيط__ان در دل، اين است كه: چنين كسانى با تمام توج__ه قلب__ى متوجه دنيا شوند و به كل__ى از آخرت روى بگردانن__د و چني__ن حالتى در دل هايشان رسوخ كند.

پس خداوند بر قلب هايشان مهر مى زند و از آثار آن اين است كه: ديگر چنين كسانى نمى توانند ايمان بياورند، هم چنان كه باز قرآن فرموده: «اِنَّ الَّذينَ حَقَّتْ عَلَيْهِمْ كَلِمَةُ رَبِّكَ لا يُؤْمِنُونَ!» (96 / يونس)

معناى دو آيه بع__دى اين است كه: كسان__ى كه از اين كفار ايمان نمى آورند، براى اين است كه ما در گردنشان غل افكنده ايم و دستش__ان را بر گردنش__ان بسته ايم و غل تا چان__ه ش__ان را ف__را گرفت_ه و سرهايش_ان را بالا نگه داشت__ه، به همين حال هستن__د و نيز از همه اطراف آن__ان سد بسته اي__م، ديگر نه مى توانن__د ببينن_د و نه هدايت شوند.

پ__س در اين دو آي__ه حال كف__ار را در محرومي__ت از هدايت يافت__ن به س__وى

يس: يك دوره كامل از فن پيام رسانى و هدايت (29)

ايمان و اين كه خ__دا آنان را به كيف__ر كفرشان و گمراهى و طغيانشان محروم كرده، مث__ل زده و مجس__م س__اخت__ه اس__ت.

براى انس__ان حياتى ديگر در باط__ن اين حيات دني__وى هس__ت كه از ح__س مادى م__ا پوشي__ده ش__ده و ب__ه زودى در هنگ__ام مرگ و يا

در روز بع__ث، آن حي__ات ب__راى ما ظاهر و محس__وس مى ش__ود.

پس بناب__راي__ن ك__لام در نظاي__ر اين آي__ات و در مثل ه__اى م__ورد بح__ث بر مبناى حقيقت گويى است، نه مجازگويى!

«و َسَواءٌ عَلَيْهِمْ ءَاَنْذَرْتَهُمْ اَمْ لَمْ تُنْذِرْهُمْ لا يُؤْمِنُونَ!»

«بنابراين، ديگر انذار كردن و نكردنت به حال ايشان يكسان است چه انذار بكنى و چه نكنى ايمان نمى آورند!»

(30) روش هاى مديريت، برنامه ريزى و پيام رسانى

ب: مخاطبينى كه هدايت در آن ها مؤثر است!

«اِنَّم__ا تُنْ__ذِرُ مَنِ اتَّبَ__عَ الذِّكْ__رَ وَ خَشِ__ىَ الرَّحْم__نَ بِالْغَيْبِ فَبَشِّرْهُ بِمَغْفِرَةٍ وَ اَجْرٍ كَريمٍ!»

«تو تنها كسى را انذار مى كنى وانذارت در حق كسى مؤثر واقع مى شود كه قرآن را تصديق كرده و ناديده از رحمان خشيت داشته باشد، پس تو او را به آمرزش و اج_رى كريم بشارت بده!» (11 / يس)

مراد از اتباع ذكر تصديق قرآن است و اين كه وقتى آياتش تلاوت مى شود، به سوى شنيدن آن متمايل شوى!

م__راد از خشي__ت رحم__ان به غيب خشي__ت از خ__دا در عال__م م__اده، يعن__ى در پ__س پ_رده ماديت اس__ت قبل از آن كه با م__رگ يا قيام__ت حقيق__ت مكش__وف گ__ردد.

در اين آيه شريفه خشيت متعلق شده است بر اسم رحمان كه خوددلالت بر صفت

يس: يك دوره كامل از فن پيام رسانى و هدايت (31)

رحمت خدا مى كند و اميد اميدواران را تحريك و جلب مى نمايد، با اين كه مقام خشيت اقتضا داشت يكى از صفات قهريه خدا را به كار ببرد و اين به خاطر آن است كه اشاره كند به اين كه خشيت مؤمنين ترسى است آميخته با رجاء و اين همان حالتى است كه: عبد را در مقام عبوديت نگه مى دارد، در نتيجه نه از عذاب معبودش ايمن

مى شود و نه از رحمت خدا نوميد.

و اگر كلمه مغف__رت و نيز اجر كري__م را نك__ره آورد، براى اش__اره به اهميت و عظمت آن دو است، يعنى: او را به آمرزش عظيم__ى از خدا و اجر كريم__ى بشارت بده كه با هي__چ مقياسى نمى ت__وان آن را اندازه گي_رى كرد و آن عب__ارت اس__ت از بهش__ت.

و معن__اى آيه اين است كه: تو تنه__ا كسى را انذار مى كنى، يعنى انذارت تنها در كسى نافع و مؤثر است كه تابع قرآن باشد و چون آيات قرآن تلاوت مى شود، دلش متماي__ل بدان مى ش__ود و از رحم_ان خشيت__ى دارد آميخت__ه ب_ا رج__اء، پس ت__و او را

(32) روش هاى مديريت، برنامه ريزى و پيام رسانى

به آمرزشى عظي__م و اجرى كري_م بشارت ده كه با هيچ مقياس_ى اندازه گيرى نمى شود.

باشد كه بر قضاهاى حتمى خدا مشتمل است، قضاهايى كه خلق تابع آن ها هستند و آن ها مقتداى خلق.

ونامه اعمال هم - به طورى كه در تفسير سوره جاثيه مى آيد - از آن كتاب استنساخ مى شود، چون در آن سوره فرموده: «هذا كِتابُنا يَنْطِقُ عَلَيْكُمْ بِالْحَقِّ اِنّا كُنّا نَسْتَنْسِخُ ما كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ!» (29/جاثيه)

و آيه شريف__ه نسبت به ما قبل در معن__اى تعليل است، گوي__ا فرموده آن چ__ه گفتيم و آن چ__ه از اوصاف آنان كه كلمه عذاب بر ايشان حتمى شده برشمرديم و آن چه درباره پي__روان قرآن گفتيم كه به غي__ب از پروردگارش__ان خشيت دارند، همه مطابق با واق__ع است زيرا زمام حي__ات همه به دست ماست و اعمال و آثارشان نزد ما محفوظ

(34) روش هاى مديريت، برنامه ريزى و پيام رسانى

اس__ت، پس م__ا در هر ح__ال به سرانج__ام هر ي_ك از دو گ__روه، علم و اطلاع داريم. (1)

اي_ن بود آن مفاهي_م و روش مديري_ت پيام رسان__ى كه در س__وره مبارك__ه «يس» به ك___ار رفت__ه است.

همين گون__ه است در آغاز خود ق__رآن شريف، آغاز س__وره مباركه «بقره»، كه چني__ن مفاهيم مديريت__ى و پيام رسان__ى از: هدف و موض__وع و مخاطبي__ن و... در آن به ك__ار رفت__ه اس_ت.

در مديريت پيام رسانى قرآن، در اين كتاب، مطالب زير در هفت فصل جداگانه

1- الميزان ج :17 ص: 88 .

يس: يك دوره كامل از فن پيام رسانى و هدايت (35)

ب__ررسى ش_ده است:

1 _ هدف هاى پي____ام قرآن،

2 _ م__وض____وع پي_____ام،

3 _ مخاطبي__ن پي__ام قرآن،

4 _ وسايل پيام رسانى قرآن،

5 _ توج__ه به زم_ان و مك__ان در پيام رسان__ى ق__رآن،

6 _ روش هاى آموزشى قرآن،

7 _ اصلاح

روش در مديريت پيام رسانى قرآن (بازخورد.)

در موض__وع مديري__ت و برن__ام__ه ري__زى ق___رآن، مط__ال__ب زي__ر ني__ز در هف__ت فص__ل جداگانه بررس___ى ش__ده است:

(36) روش هاى مديريت، برنامه ريزى و پيام رسانى

1 _ مفاهي__م سازم__ان و مديري__ت در ق__رآن،

2 _ روش ه__اى برن__ام_ه ري__زى در ق____رآن،

3 _ تعالي__م ق__رآن در نظ_ارت م__دي_____ران،

4 _ روش هاى مديري__ت م__ورد نظ__ر ق__رآن،

5 _ ابزار مديريت،

6 _ دستورالعمل هاى اجرائى براى همه مسلمانان،

7 _ نمونه ه__اى مديريت خ_وب و بد ازنظر قرآن.

در پ__اي__ان اين توضيح__ات، ض__رورى مى دانم اين نكت__ه را روش__ن س__ازم ك_ه:

اولاً، مطال__ب اين كتاب خلاص__ه اى منتخب از تفسي_ر آيات ق__رآن شريف در «تفسير المي__زان» علامه بزرگوار آيت اللّه طباطبائ__ى فقيد است و در في__ش بردارى

يس: يك دوره كامل از فن پيام رسانى و هدايت (37)

اولي__ه همين خلاصه متجاوز از ه__زار صفحه شده ب__ود، اجبارا از ميان آن ها اين مقدار انتخ__اب مجدد گردي__ده است و واضح است كه شامل همه مطالب قرآن شريف در زمين__ه مدي_ري__ت و برنام__ه ري__زى نيس__ت.

ثانيا، ترتيب مطالب به صورت فوق با توجه به عناوين مديريت جديد در نظر گرفته شده است لكن خود مطالب در مرحله نخست از قرآن مجيد اتخاذ گرديده، بعدا تحت عناوين فوق دسته بندى گرديده است، تا آن چه در اول اين بحث گفتيم مراعات شود و نه تنها مفاهيم و مطالب به قرن شريف تحميل نگردد، بلكه آن چه در قرآن شريف است با ترتيب تطبيقى وروال منطقى بيان و روشن گردد!

سيد مهدى امين

(38) روش هاى مديريت، برنامه ريزى و پيام رسانى

وحدتى است و وحدت كلام به وحدت معنا و مدلول آن است، پس لاجرم كلام خدا از اول تا ب__ه آخرش معناى واح__دى دارد و آن معناى واحد غرضى است كه به خاطر آن غرض، كلام خود را به بندگان خود الق__اء كرده است. حال آن معناى واحدى كه غرض از كلام خداى تعالى است چيست؟

(39)

از آيه: «...قَدْ جآءَكُمْ مِنَ اللّهِ نُورٌ وَ كِتابٌ مُبينٌ، يَهْدى بِهِ اللّهُ...،»

«...از سوى خدا به سوى شما نورى و كتابى آشكار آمد، كه به سوى خدا راه مى نمايد... .» (15 و 16 / مائده) و آياتى ديگر، كه خاصيت و نتيجه از كتاب و كلام خود را هدايت بندگان دانسته، فهميده مى شود: كه آن غرض واحد هدايت خلق است، پس در حقيقت هدايت خل__ق با نام خدا آغ__از شده، خدائ__ى كه مرجع همه بندگان است، خدائى كه رحمان است و به همين جهت سبيل رحمتش را براى عم__وم بندگانش چه مؤمن و چه كافر بيان مى كند، آن سبيلى كه خير هستى و زندگى آن__ان در پيم__ودن آن سبيل است و خدائ__ى كه رحي__م است و به همين جه__ت سبيل رحم__ت خاص__ه اش را براى خصوص مؤمني__ن بيان مى كند، آن سبيل__ى كه سعادت آخ__رت آنان را تأمي__ن نموده و به دي__دار پروردگارشان منتهى مى ش__ود و در جاى ديگ__ر از اين دو قس__م رحمت__ش، يعنى رحم_ت عام__ه و خاصه اش خب__ر داده، فرم__ود:

(40) روش هاى مديريت، برنامه ريزى و پيام رسانى

«...وَ رَحْمَتى وَسِعَتْ كُلَّ شَىْ ءٍ فَسَاَكْتُبُها لِلَّذينَ يَتَّقُونَ...،»

«...و رحمتم همه چيز را فراگرفته و به زودى همه آن را به كسانى كه تقوى پيشه كنند اختصاص مى دهم...!» (156/اعراف)

اي__ن ابتداء به نام خ__دا نسبت به تمامى قرآن بود، كه گفتيم غرض از سراسر

قرآن يك ام__ر است و آن هدايت است، كه در آغ__از قرآن اين يك عمل با نام خدا آغاز شده است. (1)

خود صراط مستقيم بدون هيچ قيد و شرطى رهرو خود را به س__وى خدا هدايت مى كن__د و مى رساند!

هدايت عبارت است از دلالت و نشان دادن هدف، به وسيله نشان دادن راه و اين خود يك نحو رساندن به هدف است و كار خدا است، چيزى كه هست خداى تعالى سنتش بر اين جريان يافته كه امور را از مجراى اسباب به جريان اندازد و در مسئله هدايت هم وسيله اى فراهم مى كند، تا مطلوب و هدف براى هر كه او بخواهد روشن گشته و بنده اش در مسير زندگى به هدف نهائى خود برسد.

صراط مستقيم از آن جائى كه امرى است كه در تمامى سبيل هاى مختلف محفوظ مى باشد، لذا صحيح است كه يك انسان هدايت شده، باز هم به سوى آن هدايت شود،

راه وصول به هدف قرآن (43)

خداى تعالى او را از صراط به سوى صراط هدايت كند به اين معنا كه سبيلى كه قبلاً به سوى آن هدايتش كرده بوده، با هدايت بيشترى تكميل نموده به سبيلى كه مافوق سبيل قبلى است هدايت فرمايد، پس اگر مى بينيم كه در آيات مورد بحث كه حكايت زبان حال بن__دگ__ان هدايت شده خدا است، از زبان ايشان حكايت مى كند، كه همه روزه مى گويند: «ما را به سوى ص_راط مستقيم هدايت فرما!» نباي_د تعجب كنيم! (1)

درآن نيست بترسانى، روزى كه دسته اى در بهشت و دسته اى در جهنم خواهند بود!» (7 / شورى)

اين آيه شريفه به طورى كه ملاحظه مى فرماييد وحى را از نظر نتيجه و هدفش معرف__ى مى كن__د، كه وح__ى عب__ارت است از ان__ذار م__ردم از طري__ق القاء اله__ى و نبوت هم همين است، پس وح__ى القائى اس__ت الهى به غرض نبوت و انذار.

امّ القرى مكه مكرم__ه است، مراد از ان__ذار مكه، انذار اه__ل مكه اس__ت و م__راد از من حولها ساير نقاط جزيرة العرب است، يعنى آن هائى كه در خارج مكه زندگى مى كنند.

دعوت پيامبر اسلام در جهانى شدنش تدريجى و مرحله به مرحله بوده، در مرحله اول به حكم آيه شريفه: « وَ اَنْذِرْ عَشيرَتَكَ الاَْقْرَبينَ!» (214 / شعراء) مأمور بود تنها فاميل خود را دعوت كند و در مرحله دوم به حكم آيه شريفه: « قُرْانا عَرَبِيّا لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ!» (3 / فصلت) مأمور شده آن را به عموم عرب ابلاغ كند و در مرحله سوم به

هدف از انزل وحى (45)

حك__م آي__ه: «وَ اُوحِ__ىَ اِلَ_ىَّ هذَا الْقُرْءَانُ لاُِنْذِرَكُ__مْ بِه وَ مَنْ بَلَ__غَ!» (19 / انع__ام) مأمورشده آن را به عموم مردم برساند.

يكى از ادله اى كه مى رساند كه چنين مراتبى در دعوت اسلام بوده، آيه شريفه: «اِنْ هُوَ اِلاّ ذِكْرٌ لِلْعالَمينَ!» (87 / ص) است. (1)

تسبيحش گوييد!» (9 / فتح)

1- الميزان ج :18 ص: 19 .

(46) روش هاى مديريت، برنامه ريزى و پيام رسانى

در اين آيات خ__داى سبحان پيامبر خود را از در تعظيم و تكريم چنين معرفى مى كند كه او را به عن__وان شاهد و مبشر و نذي__ر فرستاده، اطاعت او اطاعت خدا و بيعت با او بيعت با خدا است.

مراد از شاهد بودن آن جناب، شهادتش بر اعمال امت، يعنى بر ايمان و كفر و عمل صال__ح و طال_ح آن ها است.

مسأله شهادت رسول خدا صلى الله عليه و آله در قرآن كريم مكرر آمده، مراد از آن حمل شهادت در دنيا است و اما اداء شهادت ها جايش در آخرت است.

مبشر بودن آن جناب به اين بود كه افراد با ايمان و با تقوى را به قرب خدا و ثواب ج_زي__ل او بش__ارت مى داد.

و نذي_ر بودنش بدين جه__ت بود كه كفار و اعراض كنندگان را به عذاب دردناك خدا ان__ذار و تخوي__ف م_ى ك_رد.

هدف خدا از رسالت رسول اللّه صلى الله عليه و آله (47)

در ادامه مى فرمايد: ما تو را به عنوان شاهد و مبشر و نذير فرستاديم تا مردم به خدا و رسولش ايمان آورند و او را با دست و زبان يارى كنند و تعظيم و تسبيح بنمايند هم در بامدادان و هم در عصر. (1)

عدالت خوى دهند و آهن را كه نيروى شديد در

1- المي______زان ج :18 ص: 407 .

(48) روش هاى مديريت، برنامه ريزى و پيام رسانى

آن است و منافع بسيارى ديگر براى مردم دارد نازل كرديم، تا با سلاح هاى آهنين از عدالت دف__اع كنند و تا خدا معل__وم كند چه كسى خ__دا و فرستادگان او را ندي__ده يارى مى كند، آرى خدا خ_ودش هم نيرومند و عزيز است!» (25 / حديد)

اين آيه مطلب تازه اى از سرگرفته و با آن معناى تشريع دين از راه ارسال رسل و انزال كتاب و ميزان را بيان مى كند و مى فرمايد كه: غرض از اين كار اين است كه مردم به قسط و عدالت عادت كرده و خوى بگيرند و نيز به اين وسيله و با انزال حديد امتحان شوند و برايشان معلوم شود كه چه كسى خداى ناديده را يارى مى كند و چه كسى از يارى او مضايقه مى نمايد و نيز بيان كند كه امر رسالت از آغاز خلقت مستمرا در بشر جريان داشت__ه و به طور مداوم از هر امتى جمعى هدايت يافته و بسيارى فاسق شده اند.

منظور از كتاب، وحيى است كه صلاحيت آن را دارد كه نوشته شود و به صورت كتاب درآيد (نه اين كه كتاب جلد شده از آسمان بفرستد،) بلكه دستوراتى است كه

هدف رسالت رسولان (49)

مى شود آن را نوشت، دستوراتى كه مشتمل است بر معارفى دينى، از قبيل عقايد حق و اعمال صالح و اين كتاب هاى آسمانى كه معنايش معلوم شد، عبارتند از پنج كتاب نوح، كت__اب ابراهيم، كت__اب تورات، كتاب انجيل و كتاب قرآن.(1)

توحيد)

«قُ___لْ هُ___وَ اللّ___هُ اَحَ____دٌ!»

«بگ__و او اللّه يگ___ان___ه اس__ت!» (2 / توحي___د)

«اَللّ________هُ الصَّمَ__________دُ!»

«كه همه نيازمندان قصد او مى كنند!» (3 /توحيد)

1- الميزان ج :19 ص: 300 .

(50) روش هاى مديريت، برنامه ريزى و پيام رسانى

«لَ_____مْ يَلِ_____دْ وَ لَ______مْ يُ______ولَ______دْ!»

«ن__زاده و زايي____ده نش_____ده!» (4 / توحيد)

«وَ لَ__مْ يَكُ______نْ لَ_____هُ كُفُ____وا اَحَ_____دٌ!»

«و هيچ كس همتاى او نيست!» (5 / توحيد)

اين سوره خداى تعالى را به احديت ذات و بازگشت ما سوى اللّه در تمامى حوائج وجوديش به سوى او و نيز به اين كه احدى نه در ذات و نه در صفات و نه در افعال شري__ك او نيست، مى ستاي__د و اين توحيد قرآنى، توحيدى است كه مختص به خود قرآن كريم است و تمامى معارف اصولى و فروعى و اخلاقى اسلام بر اين اساس پى ريزى شده است.

كلمه «اَللّه!» اسم خاص خدا است، هم چنان كه اهل هر زبانى ديگر براى خداى تعالى ن__ام خاصى دارند.

هدف سوره توحيد (51)

كلمه «اَحَدٌ» صفتى است كه از ماده وحدت گرفته شده، هم چنان كه كلمه واحد نيز وصفى از اين ماده است، چيزى كه هست، بين احد و واحد فرق است، كلمه احد در مورد چيزى و كسى به كار مى رود كه قابل كثرت و تعدد نباشد، نه در خارج و نه در ذهن و اصولاً داخل اعداد نشود، به خلاف كلمه واحد كه هر واحدى يك ثانى و ثالثى دارد يا در خارج و يا در توهم و يا به فرض عقل، كه با انضمام به ثانى و ثالث و رابع كثير مى شود و اما اح__د اگر هم برايش دومى فرض شود، باز خود همان است و چيزى بر او

اضافه نشده است.

مثالى كه بتواند تا اندازه اى اين فرق را روشن سازد اين است كه وقتى مى گويى احدى از قوم نزد من نيامده، در حقيقت، هم آمدن يك نفر را نفى كرده اى و هم دو نفر و سه نفر به بالا را، اما اگر بگويى: واحدى از قوم نزد من نيامده تنها و تنها آمدن يك نفر را نفى كرده اى و منافات ندارد كه چند نفرشان نزدت آمده باشند و به خاطر همين تفاوت

(52) روش هاى مديريت، برنامه ريزى و پيام رسانى

كه بين دو كلمه هست و به خاطر همين معنا و خاصيتى كه در كلمه احد هست، مى بينيم اين كلمه در هيچ كلام ايجابى به جز درباره خداى تعالى استعمال نمى شود (و هيچ وقت گفت__ه نمى شود: احدى از ق__وم نزد من آمد،) بلك__ه هر جا كه استعم__ال شده است كلامى است منفى، تنه_ا در مورد خداى تعالى است كه در كلام ايجابى استعمال مى شود.

يكى از بيانات لطيف مولانا اميرالمؤمنين عليه السلام در همين باب است كه در بعضى از خطبه هاي__ش كه درباره توحي__د خداى عزوج__ل ايراد فرموده چنين آمده: هر چيزى غي__ر خ_داى تعال__ى، وقتى به صف__ت وح__دت توصيف ش__ود، همي__ن توصي__ف بر قل__ت و كمى آن دلال_ت دارد، به خ__لاف خ__داى تعال_ى كه يك_ى بودن__ش از كم__ى و اندك__ى نيس__ت.

«اَللّهُ الصَّمَ_دُ!» يعنى، خداى تعالى سيد و بزرگى است كه تمامى موجودات عالم در تمامى حوائجشان او را قصد مى كنند.

آرى وقتى خداى تعالى پديد آورنده همه عالم است و هر چيزى كه داراى هستى است

هدف سوره توحيد (53)

هستى را خدا به او داده، پس هر چيزى كه نام چيز صادق بر آن باشد، در ذات و صفات و آثارش محتاج

به خدا است و در رفع حاجتش او را قصد مى كند، هم چنان كه خودش فرموده: «اَلا لَهُ الْخَلْقُ وَالاَْمْرُ!» (54 / اعراف) و نيز به طور مطلق فرموده: «وَ اَنَّ اِلى رَبِّكَ الْمُنْتَهى!» (42 / نجم) پس خداى تعال__ى در هر حاجتى كه در عال__م وجود تص__ور شود صمد است، يعنى هيچ چيز قصد هيچ چيز ديگر نمى كند مگر آن كه منتهاى مقص__دش او اس__ت و ب_رآم__دن حاجت__ش به وسيله او اس__ت. تنه__ا خداى تعالى صمد على الاطلاق است!

«لَمْ يَلِدْ وَ لَمْ يُولَدْ! وَ لَمْ يَكُنْ لَهُ كُفُوا اَحَ_دٌ!» اين دو آيه كريمه از خداى تعالى اين معنا را نفى مى كند كه چيزى را بزايد و يا به عبارت ديگر ذاتش متجزى شود و جزئى از سنخ خودش از او جدا گردد.

و نيز اين دو آيه از خداى تعال__ى اين معنا را نف__ى مى كنند كه خ__ود او از چيزى

(54) روش هاى مديريت، برنامه ريزى و پيام رسانى

متول__د و مشت__ق شده باش_د، حال اين تول__د و اشتقاق به هر معناي__ى كه اراده ش__ود.

و نيز اين معنا را نفى مى كنند كه براى خداى تعالى كفوى باشد كه برابر او در ذات و يا در فعل باشد، يعنى مانند خداى تعالى بيافريند و تدبير نمايد و احدى از صاحبان اديان و غير ايشان قائل به وجود كفوى در ذات خدا نيست، يعنى احدى از دين داران و بى دينان نگفته كه واجب الوجود عز اسمه متعدد است و اما در فعل يعنى تدبير، بعضى قائ__ل به آن شده اند، مانند وثنى ها كه براى خدايان خود الوهيت و تدبير قائل شدند، ح__ال چه خداى بش__رى مانن__د فرع__ون و نمرود كه ادع_اى الوهي__ت كردن__د و چه غير بشرى.

و اين

معناى از كفو بودن در غير الهه مشركين نيز تصور دارد، نظير استقلالى كه بعضى براى موجودى از موجودات ممكن بپندارند، اين نيز مصداقى است براى كفو بودن، چون برگشت اين فرض نيز به اين است كه انسان بپندارد مثلاً فلان گياه خودش

هدف سوره توحيد (55)

مستقلاً بيمارى ما را شفا مى دهد و در بهبودى از بيماريمان احتياجى به خداى تعالى نداريم، با اين كه گياه مذكور از هر جهتى محتاج به خداى تعالى است و آيه مورد بحث اين را نيز نفى مى كند.

خداى تعالى در ذاتش واحد است و چيزى شبيه به او نيست، نه در ذاتش و نه در صف__ات و افعالش، پس ذات خداى تعال__ى به ذات خود او و براى ذات خ__ود او است، بدون اين كه مستن__د به غير خودش باش__د و ب__دون اين كه محت__اج به غي__ر باش__د، به خ_لاف غي__ر خداى تعال__ى كه در ذات و صف__ات و افعال خود محت__اج خداى تعالايند و او است كه به مقتض__ا و لياق__ت ساحت كبريايى و عظمت__ش موجودى را با صف__ات و افع__ال معين خل__ق مى كند، پ__س حاص__ل مف__اد سوره اين اس__ت كه، خداى تعال__ى

(56) روش هاى مديريت، برنامه ريزى و پيام رسانى

را به صفت احدي_ت و واحدي_ت توصيف مى كند. (1)

مى رود، هدفى كه منظور آفريننده آن از پديدآوردن آن همان صفت است، مثل حيات نباتى فلان درخت كه غالبا منتهى مى شود به بار دادن درخت، پس فلان ميوه كه بار آن درخت است هدف و غايت هستى آن درخت محسوب مى شود و معلوم مى شود منظور از خلقت آن درخت همان ميوه بوده و هم چنين حسن عمل و صلاح آن، غايت و هدف از خلقت انسان است و اين نيز معلوم است كه صلاح و حسن عمل اگر مطلوب است براى خودش مطلوب نيست، بلكه بدين جهت مطلوب است كه در به هدف رسيدن موجودى ديگر دخالت دارد.

آن چه مطلوب بالذات است حيات طيبه اى است كه با هيچ نقصى آميخته نيست و در مع__رض لغو و تأثي__م قرار نمى گيرد. (1)

1- الميزان ج :19 ص: 585 .

(58) روش هاى مديريت، برنامه ريزى و پيام رسانى

در ثناى خود مى گفت، پروردگارا من ثناء تو را نمى توانم بشمارم و بگويم، تو آن طورى كه بر خود ثنا كرده اى!

پس اين كه در آغاز سوره مورد بحث فرمود: «اَلْحَمْ_دُ لِلّه» تا به آخر، ادب عبوديت را مى آموزد و تعليم مى دهد كه بنده او لايق آن نبود كه او را حمد گويد و فعلاً كه مى گويد، به تعليم و اجازه خود او است، او دستور داده كه بنده اش بگويد. (1)

1- الميزان ج :1 ص: 31 .

(60) روش هاى مديريت، برنامه ريزى و پيام رسانى

احك__امش از عبادات گرفت__ه تا سياس__ات، اجتماعي__ات، وعده ه__ا، وعيده__ا، داستان ه__ا و عبرت هايش، همه و همه بياناتش، به چن__د اصل برمى گ__ردد و از آن چند ريشه جوانه مى زند:

اول توحيد، دوم نبوت، سوم معاد و فروعات آن و چهارم هدايت بندگان به سوى آن چه مايه صلاح دنيا و آخرتشان است و اين سوره با همه اختصار و كوتاهيش، مشتم__ل بر اين چند اصل مى باشد و با كوتاه ترين لفظ و روشن ترين بيان، به آن ها

(62) روش هاى مديريت، برنامه ريزى و پيام رسانى

اش_اره نموده است. (1)

تدابير و تأثيراتش همه بر اساس حق و واقع است و ساير اسباب ظاهرى كه بشر گمراه آن ها را ش__رك__اى خ__دا در مس__أل__ه ت_دبي__ر و ت__أثي__ر مى پن__دارن_د، در ناحيه ذات خودشان باطلند و مالك هيچ اثرى از آثار خود نيستند، تنها آن اث__رى را دارا هستند و از خ_ود ب_روز مى دهن_د كه خ__داى سبح__ان اذن داده باشد و تمليكشان كرده باشد. (1)

1- الميزان ج :13 ص: 440 .

(64) روش هاى مديريت، برنامه ريزى و پيام رسانى

جلوگيرى هايش__ان بيمى نداشته باشن__د، خداى را آزادانه عبادت كنند و چيزى را شريك او قرار ندهند.

آن چه از همه مطالب برآمد اين شد كه خداى سبحان به كسانى كه ايمان آورده و عمل صالح انجام مى دهند، وعده مى دهد كه به زودى جامعه اى برايشان تكوين مى كند كه جامعه به تمام معنا صالح باشد و از لكه ننگ كفر و نفاق و فسق پاك باشد، زمين را ارث برد و در عقايد افراد آن و اعمالشان جز دين حق، چيزى حاكم نباشد، ايمن زندگى كنند، ترسى از دشمن داخلى يا خارجى نداشته باشند، از كيد نيرنگ بازان و ظلم ستم گران و زورگويى زورگويان آزاد باشند.

(66) روش هاى مديريت، برنامه ريزى و پيام رسانى

و اين مجتمع طيب و طاهر با صفاتى كه از فضيلت و قداست دارد هرگز تاكنون در دنيا منعقد نشده و دنيا از روزى كه پيامبر صلى الله عليه و آله مبعوث به رسالت گشته تاكنون، چنين جامعه اى به خود نديده، ناگزير اگر مصداقى پيدا كند، در روزگار مهدى عليه السلام خواهد بود، چ__ون اخب__ار متواترى كه از رسول خدا صلى الله عليه و آله و ائمه اهل بيت عليه السلام در خصوصيات آن جن__اب وارد ش__ده از انعقاد چنين جامعه اى خبر مى دهد.

پس حق مطلب اين است كه اگر واقعا بخواهيم حق معناى آيه را به آن بدهيم (و همه تعصبات را كنار بگذاريم،) آيه شريفه جز با اجتماعى كه به وسيله ظهور مهدى عليه السلام به زودى منعقد مى شود قابل انطباق با هيچ مجتمعى نيست.(1)

1- الميزان ج :15 ص: 215 .

بنياد جامعه صالح (67)

(68)

تق_واى فطرى خود را دارند.» (1 و 2 / بقره)

«اَلَّذي__نَ يُؤْمِنُ__ونَ بِالْغَيْ__بِ وَ يُقيمُ__ونَ الصَّلوةَ وَ مِمّ_ا رَزَقْناهُمْ يُنْفِقُونَ،»

«آن ه_ا كه به عال__م غيب ايمان دارن__د و با نماز كه بهتري__ن مظهر عبودي_ت است خ__دا را عبادت و با زكات كه بهترين خدمت به نوع است وظائف اجتماعى خ____ود را انج__ام مى دهن____د.» (3 / بق__ره)

(69)

متقين عبارتند از مؤمنين، چون تقوى از اوصاف خاصه طبقه معينى از مؤمنين نيست و اين طور نيست كه تقوى صفت مرتبه اى از مراتب ايمان باشد، كه دارندگان مرتبه پائين تر، مؤمن بى تقوى باشند و در نتيجه تقوى مانند احسان و اخبات و خلوص، يكى از مقامات ايمان باشد، بلكه صفتى است كه با تمامى مراتب ايمان جمع مى شود، مگر آن كه ايمان، ايمان واقعى نباشد.

از اوصاف معرف تقوى، تنها پنج صفت را ذكر مى كند و آن عبارت است از ايمان به غيب، اقامه نماز، انفاق از آن چه خداى سبحان روزى كرده و ايمان به آن چه بر انبياء خود نازل فرموده و به تحصيل يقين به آخرت و دارندگان اين پنج صفت را به اين خصوصيت توصي_ف كرده: كه چنين كسانى بر طري__ق هدايت الهى و داراى آن هستند.

اين طرز بيان به خوبى مى فهماند كه نام بردگان به خاطر اين كه از ناحيه خداى سبحان هدايت شده اند، داراى اين پنج صفت كريمه گشته اند، (ساده تر اين كه ايشان

(70) روش هاى مديريت، برنامه ريزى و پيام رسانى

متقى و داراى پنج صفت نام برده نشده اند، مگر به هدايتى از خداى تعالى،) آن گاه كتاب خ_ود را چنين معرفى مى كند كه: هدايت همين متقين است. «...لا رَيْبَ فيهِ هُدًى لِلْمُتَّقينَ!»

پس مى فهميم كه هدايت كتاب، غير آن هدايتى است كه

اوصاف نام برده را در پى داشت و نيز مى فهميم كه متقين، داراى دو هدايتند، يك هدايت اولى كه به خاطر آن متقى شدن__د و يك هدايت دومى كه خداى سبح_ان به پاس تقوايشان به ايشان كرامت فرمود.

و چ__ون هدايت دومى متقي__ن، به وسيله ق__رآن صورت مى گي__رد، معل__وم مى ش__ود هداي__ت اول_ى قب_ل از قرآن ب__وده و علت آن سلام__ت فط__رت ب__وده اس__ت.

پس شخصى كه سلامت فطرت داشته باشد خواه ناخواه ايمان به موجودى غايب از حس خودش دارد: موج__ودى كه هستى خودش و هستى همه عالم، مستند به آن موجود است.

اين پنج صفتى كه خداى تعالى آن ها را زمينه هدايت قرآنى خود قرار داده، صفاتى است كه فطرت سالم در آدمى ايجاد مى كند و در آيات مورد بحث به دارندگان چنين

مخاطبين هدايت قرآن (71)

فطرتى وعده مى دهد كه به زودى به وسيله قرآنش ايشان را هدايت مى كند، البته هدايتى زائد بر هدايت فطرتشان، پس اعمال پنج گانه نام برده، متوسط ميان دو هدايتند، هدايتى سابق بر آن اعمال و هدايتى لاحق به آن ها و اعتقاد صادق و اعمال صالح ميان دو هدايت واسطه اند، به طورى كه اگر بعد از هدايت فطرت، آن اعتقاد و آن اعمال نباشد، هدايت دومى دست نمى دهد. (1)

مى شود چنان كه آيه: «وَ لكِنَّ اَكْثَرَ النّاسِ لايَعْلَمُ__ونَ _ ولى بيشت__ر مردم نمى دانن__د.» (187 / اعراف) و آي__ه: «وَ تِلْكَ الاَْمْثالُ نَضْرِبُه__ا لِلنّ__اسِ وَ ما يَعْقِلُها اِلاَّ الْعالِمُونَ _ اين مثَ__ل ها را براى مردم مى زنيم و آن ها را ج_ز داناي__ان درنمى يابن__د.» (43 / عنكب__وت) اط__لاق گردي__ده، معل__وم مى ش__ود ناس معنائى اعم از علما و غير علما دارد.

و اين اكثريت همان هايند كه اساس زندگيشان بر تقليد است و خود نيروى تشخيص و تميز در امور معنوى به وسيله دليل و برهان راندارند و نمى توانند از راه دليل ميان حق و باطل را تشخيص دهند، مگر آن كه كسى ديگر ايشان را هدايت نموده حق را بر ايشان روشن سازد و قرآن كريم همان روشنگرى است كه مى تواند براى اين طبقه حق را از باطل جدا كند و بهترين هدايت است.

تعليم و هدايت هر گروهى به اندازه دانش آن ها (73)

اما خواصى از مردم كه در ناحيه علم و عمل تكامل يافته اند و استعداد اقتباس از انوار هدايت الهيه و اعتماد به فرقان ميان حق و باطل را دارند، قرآن كريم براى آنان بيّنات و شواهدى از هدايت است و نيز براى آنان جنبه فرقان را دارد، چون اين طبقه را به سوى حق هدايت نموده، حق را برايشان مشخص مى كند و روشن مى كند كه چگونه بايد ميان حق و باطل فرق گذاشت، هم چنان كه فرمود: «يَهْدى بِهِ اللّهُ مَنِ اتَّبَعَ رِضْوانَهُ سُبُ__لَ السَّلامِ وَ يُخْرِجُهُ__مْ مِنَ الظُّلُماتِ اِلَى النُّ_ورِ بِاِذْنِه وَيَهْديهِمْ اِلى صِراطٍ مُسْتَقيمٍ،»

«تا خدا بدان هر كس را كه در پى خشنودى اوست به راه هاى سلامت هدايت كند و به فرم__ان خود از تاريكى به روشناييشان

ببرد و آنان را به راه راست هدايت كند.» (16 / مائده)

از اين جا عل__ت اين كه چرا ميان «هُدًى» و مي__ان «بَيِّناتٍ مِنَ الْهُ_دى» مقابل__ه انداخ_ت، روش__ن مى گ__ردد، چ__ون مقابله مي__ان آن دو مقابله ميان عام و خاص است،

(74) روش هاى مديريت، برنامه ريزى و پيام رسانى

ق_رآن براى بعضى افراد هدايت و براى بعضى ديگر بيّناتى از هدايت است. (1)

بنده باشد و نزد عقلا و صاحبان شعور نيز همين سنت و روش معمول و متداول است و نيز روشن گرديد كه معناى جمله نام برده درست با كلامى كه در آيه قبل از رسول و مؤمنين حكايت كرد كه گفتند: «سَمِعْنا وَ اَطَعْنا،» منطبق است، نه چي_زى از آن ك__م دارد و نه زياد. (1)

1- الميزان ج :2 ص: 684 .

(76) روش هاى مديريت، برنامه ريزى و پيام رسانى

ناحيه كسى و يا كسانى نهى مى شود از اين كه تصميمى را كه گرفته عملى سازد، در صورتى كه به آن اشخاص حسن ظن نداشته باشد نسبت به تصميم خود حريص تر مى شود و همين حريص تر شدن باعث مى شود كه نيروهاى خفته اش بيدار و تصميمش قوى تر شود و هر چه آنان بيشتر منعش كنند و در منع اصرار بورزند او حريص تر و در عملى كردن تصميم خود جازم تر شود و اين در مورد كسى كه خود را محق و سزاوار دانسته و در كارهايش خود را معذور بداند، تأثير بيشترى دارد تا در مورد ديگران و لذا مؤمنين صدر اسلام و غير ايشان را مى بينيم كه در اطاعت از امر خدا هر چه بيشتر مورد ملامت و منع مانعين قرار مى گرفتند، ايمانشان قوى ت__ر و در تصميم خود محكم تر و در نبرد شجاع تر مى شدند.

(78) روش هاى مديريت، برنامه ريزى و پيام رسانى

«وَ قالُوا حَسْبُنَا اللّهُ وَ نِعْمَ الْوَكيلُ!» يعنى خداى تعالى براى ما كافى است و اين كه گفتند: «حَسْبُنَا اللّهُ،» اكتفاى ما به خدا به حسبت ايمان است، نه به حسب اسباب خارجى كه سنت الهيه آن را جارى ساخته و كلمه «وَكيل» به معناى كسى است كه امر انسان را به نيابت از انسان تدبير مى كند. بنابراين مضمون آيه برمى گردد به معناى آيه زير، كه مى فرمايد:

«وَ مَنْ يَتَوَكَّلْ عَلَى اللّهِ فَهُوَ حَسْبُهُ اِنَ اللّهَ بالِغُ اَمْرِهِ!» (3 طلاق)

و به همين جهت دنبال جمله مورد بحث فرمود: «فَانْقَلَبُوا بِنِعْمَةٍ مِنَ اللّهِ وَ فَضْلٍ لَمْ يَمْسَسْهُمْ سُوآءٌ...،» تا تصديق وعده خداى تعالى باشد، آن گاه به حمد و ستايش آنان پرداخت و فرمود: «وَ اتَّبَعُوا رِضْوانَ اللّهِ وَ اللّهُ ذُو

فَضْلٍ عَظيمٍ!»

«اِنَّما ذلِكُ__مُ الشَّيْطانُ يُخَ__وِّفُ اَوْلِي__اءَهُ فَلا تَخافُوهُمْ وَ خافُ_ونِ اِنْ كُنْتُ_مْ مُؤْمِنينَ!»

ايمان واقعى و ثبات قدم مخاطبين (79)

«اي__ن سخن__ان شيط__ان است كه به وسيل__ه آن دوستان__ش را مى ترسان_د شم_ا مسلمانان از آن بي__م و انديشه مكني__د و از من بترسيد اگر اه__ل ايمان هستيد!» (175 / آل عمران) (1)

و هم در اجتماع (اگر نسبت به حال اجتماع و تعاون او در نظر گرفته شود،) چون باعث مى شود كه تك تك افراد نيروى يكديگر را به هم وصل كنند و همه نيروها يكى شود.

و رابِطُوا _ مُرابِطَه از نظر معنا اعم از مصابره است، چون مصابره عبارت بود از وصل كردن نيروى مقاومت افراد جامعه در برابر شدائد و مرابطه عبارت است از همين

وظايف اجتماعى مؤمنين (81)

وص__ل كردن نيروها، اما نه تنه__ا نيروى مقاوم__ت در برابر شدائ__د، بلكه همه نيروها و كاره__ا، در جميع شؤون زندگ_ى دينى، چه در حال شدت و چه در حال رخا و خوشى.

و چون مراد از مرابطه اين است كه جامعه به سعادت حقيقى دنيا و آخرت خود برسد - و اگر مرابطه نباشد گو اين كه صبر من و تو، به تنهائى و علم من و تو به تنهائى، و هر فضيلت ديگر افراد، به تنهائى سعادت آور هست، ولى بعضى از سعادت را تأمين مى كند و بعضى از سعادت، سعادت حقيقى نيست - به همين جهت دنبال سه جمله: «اِصْبِرُوا وَ صابِرُوا وَ رابِطُوا،» اضافه كرد: «وَ اتَّقُوا اللّهَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ!» كه البته منظور از اين فلاح هم فلاح تام حقيقى است. (1)

1- الميزان ج :4 ص: 143 .

(82) روش هاى مديريت، برنامه ريزى و پيام رسانى

الَّذينَ يَدْعُونَ رَبَّهُمْ بِالْغَدَوةِ وَ الْعَشِىِّ يُريدُونَ وَجْهَهُ ما عَلَيْكَ مِ__نْ حِسابِهِ__مْ مِ_نْ شَ_ىْ ءٍ وَ م_ا مِ_نْ حِس__ابِ__كَ عَلَيْهِ__مْ مِنْ شَىْ ءٍ فَتَطْ_رُدَهُمْ فَتَكُ_ونَ مِنَ الظّلِمينَ،»

«و كسانى را كه در هر صبح و شام پروردگار خود را مى خوانند و جز رضاى او منظورى ندارند از خود طرد مكن و بدان كه از حساب ايشان چيزى بر تو و از حس__اب تو چي__زى برايشان نيست كه آنان را از خود برانى و در نتيجه از ست_م ك_اران بش_وى!» (52 / انعام)

انتخاب مخاطبين و نشانه هاى صلاحيت آن ها (83)

درست اس__ت كه مسأله ان__ذار امرى است عموم__ى به شهادت اين كه مى فرمايد: «وَ اُوحِىَ اِلَىَّ هذَا الْقُرْءَانُ لاُِنْذِرَكُمْ بِه وَ مَنْ بَلَغَ!» (19 / انعام) الاّ اين كه ترس از قيامت در دل كسانى كه از آن مى ترسند كمك مؤثرى است براى قبول دعوت پيغمبر، زيرا همين ترس از عذاب دعوت وى را به فهمشان نزديك مى كند، از اين رو امر به انذار را اختصاص به همين ها داد، تا هم دعوت را تأكيد و تشديد كند و هم پيغمبر اكرم را تحريك نمايد كه درباره دعوت آنان مسامحه روا ندارد و آنان را با كسانى كه از قيامت باك ندارند، به يك چشم ننگرد، بلكه اين طور اشخاص را در امر دعوت به عنايت بيشترى اختصاص دهد، زيرا موقف اينان به حق نزديك تر و اميد ايمان آوردنشان بيشتر است، بنابراين آيه شريفه مورد بحث و ساير آياتى كه امر عمومى به انذار مى كند، روى هم يك معنا را افاده مى نمايند و آن اين است كه عموم مردم را انذار كن وليكن كسانى را كه از قيامت مى هراسند بيشتر!

(84) روش هاى مديريت،

برنامه ريزى و پيام رسانى

چون بناى دعوت دينى، براساس حشر و به پا داشتن ميزان نيك و بد و مجازات و پاداش است و اثر اين دعوت در اشخاص بر حسب تفاوت و شدت و ضعف احتمال حشر و مجازات مختلف مى شود.

آن چه از ظاهر سياق آيه برمى آيد و آيه بعدى هم آن را تأييد مى كند،

اين است كه مشركين معاصر رسول اللّه صلى الله عليه و آله از آن جناب توقع داشته و پيشنهاد مى كرده اند كه: اين يك مشت فقير و بى چاره اى كه دور خود جمع كرده اى، متفرق ساز! و از روى نخوت و غرور انتظار داشتند كه پيغمبرانشان اغنيا را دور خود جمع كرده، فقرا و بى نوايان را، با اين كه از صميم دل ايمان آورده اند از خود دور سازند.

مراد از «اَلَّذينَ يَدْعُونَ رَبَّهُمْ بِالْغَدَوةِ وَالْعَشِىِّ يُريدُونَ وَجْهَهُ،» (28 / كهف) مؤمنين هستند ،و اگر صريحا نفرموده: مؤمنين بلكه وصف آنان را كه همان دعاى صبح و شام و يا نماز صبح و شامشان است ذكر كرده براى اين بوده كه بفهماند ارتباط و

انتخاب مخاطبين و نشانه هاى صلاحيت آن ها (85)

دوستى شان نسبت به خداى تعالى در امرى است كه جز خدا كسى در آن مداخله ندارد. (1)

منزله بينايى نسبت به چشم سر است و اين ديدن و نديدن كه در آيه شريف_ه است مج_ازات به معن_اى علم و

1- الميزان ج :7 ص: 99 .

(86) روش هاى مديريت، برنامه ريزى و پيام رسانى

جهل و يا ايمان و كفر است.

اين خطابى است كه پيغمبر صلى الله عليه و آله به مردم كرده كه اين برهان واحتجاج هاى روشنى كه اقامه كرديم مايه بصيرتى بود كه از جانب خداوند براى شما به سوى من وحى شده، و سپس فرموده: شما اى مشركين در كار خود مختاريد اگر خواستيد با اين احتجاجات بصي__رت بياييد و اگر نخواستي__د نسبت به فه__م آن به هم__ان كورى خود باقى بمانيد.

منظور از اين كه فرمود: « وَ مآ اَنَا عَلَيْكُمْ بِحَفيظٍ، _ من صاحب اختيار شما و دل هاى شما نيستم،» حفظ تكوينى آنان را از خود نفى مى كند، چون رسول خدا صلى الله عليه و آله ناصح مردم است نه مالك دل هاى آنان. (1)

1- المي_______زان ج :7 ص: 417 .

اختيار انتخاب گمراهى و هدايت (87)

آن مفق__ود ب__وده باشد.

هم چنين در عالم تشريع كسى را هدايت مى كند كه از ناحيه خودش تقاضاى هدايت داشته باشد وبه آن كسى رحم مى كند كه از او رحم بخواهد و اما كسى كه از هدايت و رحم او اعراض مى كند او را هدايت ننموده ترحم نمى كند.

(88) روش هاى مديريت، برنامه ريزى و پيام رسانى

البته هدايت به معناى نشان دادن راه شامل هدايت همه افراد انسان مى شود، وليكن هدايت به معناى رسانيدن به مطلوب مختص كسانى است كه در صدد تحصيل آن برآمده و بخواهند از اين موهبت الهى بهره مند شوند و با فسق و فجور و كفر و عناد راه خود را منحرف نسازن__د، چنين كسانى به پاكيزه تري__ن زندگانى زنده خواهند شد و اما آن__ان كه پي__رو هواى نف__س خويشند و با حق دشمنى نم__وده و خ__ود را بزرگ تر از خدا پنداشته، با خدا مكر و به آي__ات خدا استه__زا مى كنند چنين كسان__ى را خداوند از رسيدن به مطل__وب كه همان سعادت زندگ__ى است محروم نم__وده، آن__ان را در عين داشتن علم به عواق__ب كار خوي__ش دچار شقاوت و ضلال__ت مى كند و دل هايشان را به كفر مهر مى كند تا براى هميشه روى نج_ات نبينند.

اين است سنت پروردگار در نظام تشريع و اگر اين طور نبود قطعا نظام اسباب و

حدود مسئوليت پيامبر در مورد ايمان افراد (89)

قانون عليت و معلوليت باطل گشته و جاى خود را به گزاف و هرج ومرج مى داد، مصالح و حكم و هدف ها لغو مى شد و فساد اين نظام به نظام تكوين هم سرايت نموده، آن را نيز باطل مى كرد، براى اين كه برگشت تشريع بالاخره به تكوين است، اگر فساد

در اين رخنه كند قطعا به آن نيز سرايت مى كند.

مثلاً اگر چنان چه خداوند كفار را طورى مى آفريد كه به اضطرار مجبور به قبول ايمان مى بودند و راه ديگرى جز اين نبود تا بدان راه بيفتند انسان هرگز در دو راهى ايمان و كفر قرار نمى گرفت و اختيارى كه وسيله تحصيل ايمان است باطل شده نيك و بد از بين مى رفت و همه افراد بشر كامل و بدون نقص مى شدند و همه در قرب پروردگار و داشت___ن كرامت يكس__ان مى گرديدند.

و معلوم است كه در چنين فرضى ديگر معنايى براى دعوت انبيا و تربيت و تكميل نمى ماند و از طرفى اختلاف مراتب استعدادها و اختلاف اعمال و احوال و ملكات از بين

(90) روش هاى مديريت، برنامه ريزى و پيام رسانى

مى رفت و در نتيجه نظام انسانى ونظامى كه به آن احاطه داشته و در آن كار مى كند به نظام ديگرى متبدل مى شد كه در آن نه از انسانى خبرى بود نه از درك و شعور خاص انس____انى - دق__ت ف_رم_ائي__د. (1)

آمدنت و چه بعد از آمدن__ت آن عذاب و شكنج__ه اى كه از فرعونيان مى دي__ديم هنوز هم مى بيني__م و از آن وع__ده اى كه خداون__د داده ب__ود ك_ه به دست تو از دست فرعوني__ان نجات پيدا مى كني_م خب_رى نشد.

«قالَ عَسىرَبُّكُمْ اَنْ يُهْلِكَ عَدُوَّكُمْ وَيَسْتَخْلِفَكُمْ فِى الاَْرْضِ،» اين جمله حكايت جوابى اس__ت كه موسى از شكاي__ت بنى اسرائيل داده و خاطر آنان را بدين وسيله تسليت داده و اميدوارش__ان ساخته است، در حقيق__ت تكرار هم__ان كلام آيه قبل__ى است كه فرمود:

«اسْتَعينُوا بِاللّهِ وَاصْبِرُوآا اِنَ الاَْرْضَ لِلّهِ!»

«از خدا كمك جوييد و صبورباشيدكه زمين متعلق به خدا است...!» (128/اعراف)

گويا خواسته است بفرمايد: اين كه به شما دستور دادم كه در راه رسيدن به هدف از خدا بترسيد حرف زنده اى بود كه هرگز غير آن را از من نخواهيد شنيد، اگر به آن دستور عمل كنيد اميد اين هست كه خداوند دشمنان شما را هلاك كرده و زمين را بعد از

(92) روش هاى مديريت، برنامه ريزى و پيام رسانى

ايشان به شما واگذار كند.

آرى، اگر مى خواهيد خداوند شما را جانشين آنان در زمين قرار بدهد بايد بدانيد كه خداوند چنين كارى را بيهوده نمى كند و شما را بدون هيچ قيد و شرطى بر آنان ترجيح نمى دهد و اگر شما را به آرزويتان برساند براى اين است كه ببيند رفتار شما چگونه خواهد بود و اين همان معنايى است كه آيه شريفه: «وَ تِلْكَ الاَْيّامُ نُداوِلُها بَيْنَ النّاسِ وَ لِيَعْلَمَ اللّهُ الَّذينَ آمَنُوا وَيَتَّخِذَ مِنْكُمْ شُهَدآءَ...!»(140/آل عمران) در مقام افاده آن است. (1)

.

نمونه امت هدايت يافته (93)

خصوصيتى كه در اين آيه است اين است كه در سياق تقسيم مردم به دو قسم گمراه و مهتدى و بيان اين كه ملاك در دو قسم شدن مردم دعوت خدا به اسماء حسنى و الحاد در آن است، قرار گرفته و همين قرار گرفتن در اين سياق دلالت مى كند بر اين كه در نوع انسانى افرادى كم و يا زياد وجود دارند كه به طور حقيقت مهتدى شده اند، چون كلام در اهتداء و ضلالت حقيقى و مستند به صنع خدا است و معلوم است كه خداوند وقتى كسى را هدايت كرد آن كس مهتدى حقيقى است و اهتداء حقيقى جز به وسيله هدايت حقيقى كه منحصرا كار خداى سبحان است صورت نمى گيرد.

هداي__ت حقيقى الهى به هيچ وجه از مقتضاى خود تخلف ننموده و مستلزم عصمت از گمراه__ى اس__ت و كس__ى كه به سوى ح__ق هداي__ت ش__ود واج__ب مى شود كه با كس ديگر جز خدا هداي__ت نشود - دق__ت بفرماييد!

بنابراين، اسناد هدايت به اين امت خالى از دلالت بر اين نيست كه امت مزبور مردمى

(94) روش هاى مديريت، برنامه ريزى و پيام رسانى

هستند كه از ضلالت مصونند و خداوند ايشان را از گمراهى حفظ مى كند، حال يا مقصود جميع افراد امتى است كه در آيه به ايشان اشاره شده كه در اين صورت بايد مراد از آن انبي__اء و اوصياء ايشان باشن__د و يا آن كه مراد از امت بعض افراد امت است و كل به وص__ف بعضى توصيف شده است.

و مطلبى كه آيه شريفه در صدد افهام آن مى باشد - و خدا داناتر است - اين است كه: ما

شما مردم را به امرى واقع نشدنى و خارج از طاقت بشر امر نمى كنيم، براى اين كه در ميان همين شما مردم امتى هستندكه حقيقتا به هدايت به حق مهتدى شده اند، چون خداوند به هدايت خاصه خود تكريمشان كرده است. (1)

1- الميزان ج :8 ص: 453 .

نمونه امت هدايت يافته (95)

دين را به فطرت خود در مى يابد، مثلاً مى فهمد كه خدايى هست و آن هم يكى است، چون ممكن نيست واجب الوجود دو تا باشد و مى داند كه الوهيت و ربوبيت منحصر در او است و مسأله نبوت و معاد و غير آن را به وجدان خود درك مى كند، پس اين كليات ودائعى است كه در فطرت هر انسانى سپرده شده، چيزى كه هست انسان به خاطر اين كه به زندگى زمينى مى چسبد و به دنبال اشتغال به خواسته هاى نفس از لذائذ و زخارف آن سرگرم مى شود، ديگر در دل خود جايى خالى براى غرائز فطرى خود نمى گذارد، در نتيجه

مشخص ساختن مخاطبين قرآن (97)

آن چ__ه را خدا در فطرت او وديعه گذاشت__ه فراموش مى كن__د و اگر دوب__اره در قرآن اين حقايق خاطرنش__ان مى شود، براى يادآورى نف__س است تا بع__د از فراموشى دوب_اره به ي_ادش آيد.

با بيانى كه گذشت دليل اين كه چرا تذكره را در اين آيه مقيد به قيد «لِمَ_نْ يَخْش___ى،» كرد معلوم شد، چون مراد از اين قيد، كسى است كه طبعا نگرانى و ترس دارد، يعنى قلبش مستعد ظهور خشيت باشد، به طورى كه اگر كلمه حق را شنيد نگران بشود و چون تذكر و تذكره اى (قرآن) به او برسد در باطنش خشيتى پديد آيد و در نتيجه ايمان آورد و با تقوى شود. (1)

1- الميزان ج :14 ص: 163 .

(98) روش هاى مديريت، برنامه ريزى و پيام رسانى

دست مى دهد، افرادى كه در برابر سلطانى قاهر قرار گرفته اند، به طورى كه تمام توجه آنان معطوف او گشته و از جاى ديگر قطع مى شود و ظاهرا اين حالت حالتى است درونى كه با نوعى عنايت، به اعضاء و جوارح نيز نسبت داده مى شود، مانند كلام رسول خدا صلى الله عليه و آله به طورى كه روايت شده - درباره شخصى كه در نمازش با ريش خود بازى مى كرد فرمود: اگر دلش داراى خشوع مى بود جوارحش نيز خاشع مى شد. و نيز مانند كلام خداى تعالى كه مى فرمايد:

بهترين گروه تربيت يافته در اسلام و عملكرد آنان (99)

«وَ خَشَعَتِ الاَْصْ__واتُ لِلرَّحْم__نِ،» (108 / طه) كه خش_وع را به صوت نسبت داده است.

اين آي__ه تا آخر آيه نهم اوص__اف مؤمنين را مى شم__ارد، اوصاف ايمانى كه زنده و فع__ال باشد و آث__ار خ__ود را داشت__ه باش__د، تا غ_رض مطل__وب از آن حاصل شود.

و آن اثر، فلاح و رستگارى است كه دارنده چنين ايمانى نماز را به پا مى دارد، چون نماز عبارت است از توجه كسى كه جز فقر و ذلت ندارد به درگاه عظمت وكبريايى و منبع عزت و بهاى الهى.

و لازمه چنين توجهى اين است كه: نمازگزار متوجه به چنين مقامى مستغرق در ذل_ت و خوارى گشته و دلش را از هر چيزى كه او را از قصد و هدفش باز مى دارد بركند.

پس اگر ايمان نمازگزار ايمانى صادق باشد در هنگام توجه به ربش هم او را يكى مى كند، آن هم معبود اوس__ت و اشتغالش به عب_ادت، او را از هر كار ديگرى باز مى دارد.

آرى، شخص فقيرى كه فقرش نه تنها از جهت درهم و دينار است، بلكه سراپاى

(100) روش هاى مديريت، برنامه ريزى و

پيام رسانى

ذاتش را گرفته وقتى در برابر غنيى قرار مى گيرد كه غنايش را به هيچ مقياس نمى توان اندازه گرفت، چه مى كند؟ و ذليل وقتى متوجه عزت مطلقه مى گردد، عزتى كه آميخته با ذلت و خوارى نيس__ت، چه حالتى از خ__ود نشان مى دهد؟

و اين همان معنايى است كه كتاب كافى و ديگران آورده اند كه رسول خدا صلى الله عليه و آله در گفتگويش با حارثه بن نعمان فرمود: براى هر حقى حقيقتى و براى هر صواب نورى است... .

«وَ الَّ__ذينَ هُ___مْ عَ__نِ اللَّغْ__وِ مُعْ__رِض__ُونَ،»

«و آن هايندكه از لغو روى گردانند!» (3/مؤمنون)

كار لغو آن كارى است كه فايده نداشته باشد و برحسب اختلاف امورى كه فايده عاي__د آن ها مى شود مختل_ف مى گردد، چه بسا فعل__ى كه نسب__ت به ام__رى لغو و نسبت به امرى ديگر مفي__د باشد، پس كارهاى لغ__و در نظر دين، آن اعمال مباح و

بهترين گروه تربيت يافته در اسلام و عملكرد آنان (101)

حلالى است كه صاحبش در آخرت و يا در دنيا از آن سودى نبرد و سرانج__ام آن، منته__ى به سود آخرت نگردد مانن__د خوردن و آشاميدن به انگيزه شهوت در غذا كه لغو است، چون غرض از خوردن ونوشيدن گرفتن نيرو براى اطاعت و عبادت خدا است.

بنابراين اگر فعل هيچ سودى براى آخرت نداشته باشد و سود دنيايى اش هم سرانجام منتهى به آخرت نشود، چنين فعلى لغو است و به نظرى دقيق تر، لغو عبارت است از غير واجب و غير مستحب.

خداى عزوجل در وصف مؤمنين نفرموده كه به كلى لغو را ترك مى كنند، بلكه فرم__وده: از آن اعراض مى كنن__د، چون هر انسانى هر ق__در كه با ايمان باشد در معرض لغزش و خطا اس__ت و خدا هم لغزش هاى

غير كبائ__ر را، در صورتى كه از كبائر اجتناب شود بخشيده است.

به همين جهت خدا مؤمنين را به اين صفت ستوده كه از لغو اعراض مى كنند و

(102) روش هاى مديريت، برنامه ريزى و پيام رسانى

اع__راض غير از ت_رك به تمام معنا است.

ايمان واقعى همين اقتضاء را دارد، چون سروكار ايمان هم با ساحت عظمت و كبريايى و منبع عزت و مجد و بهاء است و كسى كه متصف به ايمان است جز به زندگى سعادتمند ابدى و جاودانه اهتمام نمى نمايد و اشتغال نمى ورزد مگر به كارهايى كه حق آن را عظيم بداند و آن چه را كه فرومايگان وجاهلان بدان تعلق و اهتمام دارند عظيم نمى شمارد و در نظر او خوار و بى ارزش است و اگر جاهلان او را زخم زبان بزنند و مسخره كنند، به ايشان سلام مى كند و چون به لغوى برخورد كند آبرومندانه مى گذرد.

و از همي__ن جا روشن مى شود كه وصف مؤمنين به اعراض از لغو كنايه است از عل_و هم__ت ايشان و كرامت نفوسش__ان.

«وَالَّذينَ هُمْ لِلزَّكوةِ فاعِلُونَ،»

«و آنانند كه زكات دادن را تعطيل نمى كنند!» (4 / مؤمنون)

بهترين گروه تربيت يافته در اسلام و عملكرد آنان (103)

نام بردن زكات با نماز، قرينه است بر اين كه مقصود از زكات همان معناى معروف انف__اق مال_ى است، نه معن__اى لغوى آن كه تطهير نف__س از رذائ__ل اخلاق_ى مى باش__د.

دادن زكات هم از ام__ورى است كه ايمان به خ__دا اقتضاى آن را دارد، چون انسان به كمال سعادت خود نمى رسد مگر آن كه در اجتم__اع سعادتمندى زندگ__ى كند كه در آن هر صاحب حق__ى به ح_ق خ_ود مى رسد.

و جامع__ه روى سعادت را نمى بيند مگر

اين كه طبقات مختلف مردم در بهره مندى از مزاياى حي__ات و برخوردارى از امتع__ه زندگى در سطوح__ى نزديك به هم قرار داشت__ه باشند و نفاق مال__ى به فق__راء و مساكي__ن از بزرگ تري__ن و قوى تري__ن عامل ه__ا براى رسي__دن به اين ه__دف است.

«وَالَّذينَ هُمْ لِفُروُجِهِمْ حافِظُونَ،»

«و همان هايند كه عورت خود را از حرام و نامحرم حفظ مى كنند!» (5 / مؤمنون)

(104) روش هاى مديريت، برنامه ريزى و پيام رسانى

حفظ فروج كنايه از اجتناب از مواقعه نامشروع است، از قبيل زنا و لواط و يا جمع شدن با حيوانات و امثال آن.

«اِلاّ عَلى اَزْواجِهِ__مْ اَوْ م_ا مَلَكَ__تْ اَيْمانُهُ__مْ فَاِنَّهُ_مْ غَيْرُ مَلُومينَ،»

«مگ_ر از همسران و يا كني__زان خود كه در مباش__رت با اين زنان ملامتى ندارند!»

(6/مؤمنون)

ازواج به معناى زنان حلال و «م_ا مَلَكَتْ اَيْمانُهُمْ،» به معناى كنيزان مملوك است و معنايش اين است كه مواقعه با زنان خود و يا با كنيزان مملوك ملامت ندارد.

«فَمَ___نِ ابْتَغ____ى وَراءَ ذلِ__كَ فَ___اُولئِ_____كَ هُ____مُ الْع___ادوُنَ،»

«و كسى كه غير از اين زنان را به مباشرت طلبد البته ستم كار و متعدى خواهد ب__ود!» (7 / مؤمنون)

وقتى مقتضاى ايمان اين شد كه به كلى فروج خود را حفظ كنند مگر تنها از دو طايفه

بهترين گروه تربيت يافته در اسلام و عملكرد آنان (105)

از زنان، پس هر كس با غير اين دو طايفه مساس و ارتباط پيدا كند، متجاوز از حدود خدا شناخت__ه مى شود، حدودى كه خداى تعال__ى براى مؤمنين قرار داده است.

«وَالَّذينَ هُمْ لاَِماناتِهِمْ وَ عَهْدِهِمْ راعُونَ،»

«و آنهايندكه امانت و عهد خود را رعايت مى كنند!» (8/مؤمنون)

آيه مورد بحث مؤمنين را به حفظ امانت و خيانت نكردن به آن و حفظ عهد و نشكستن آن، توصيف

مى كند و حق ايمان هم همين است كه مؤمن را به رعايت عهد و امانت وادار سازد، چون در ايمان معناى سكون و استقرار و اطمينان نهفته است و وقتى انسان كسى را امين دانست و يقين كردكه هرگز خيانت ننموده پيمان نمى شكند، قهرا دلش بر آن چه يقين يافته مستقر و ساكن و مطمئن مى شود و ديگر تزلزلى به خود راه نمى دهد.

«وَ الَّذينَ هُمْ عَلى صَلَواتِهِمْ يُحافِظُونَ،»

«و آنهاين__د كه نمازه__اى خود را از هر منافى محافظت مى كنند!» (9 / مؤمنون)

(106) روش هاى مديريت، برنامه ريزى و پيام رسانى

اي__ن كه فرموده: نم__از را محافظت مى كنن__د خود قرينه اين است كه مراد محافظت از عدد آن است پس مؤمنين محافظت دارند كه يك__ى از نمازهايشان ف__وت نشود و دائما مراق__ب آنند. حق ايم__ان هم همين است كه مؤمني__ن را به چني_ن مراقبتى بخواند.

«اُولئِكَ هُمُ الْوارِثُونَ،»

«نام بردگان، آرى تنها ايشان وارثانند!» (10 / مؤمنون)

«اَلَّذي__نَ يَرِثُ__ونَ الْفِ__رْدَوْسَ هُ__مْ فيها خالِ___دوُنَ،»

«آنان كه بهشت فردوس را ارث برده و هم ايشان در آن جاودانند!» (11/مؤمنون)

«اِنَّ الَّذي__نَ هُ__مْ مِ__نْ خَشْيَ___ةِ رَبِّهِ__مْ مُشْفِقُ___ونَ،»

«همان__ا آن مؤمنان__ى ك_ه از خوف پروردگارش__ان هراسانن__د!» (57 / مؤمنون)

«وَ الَّ__ذي___نَ هُ__مْ بِ___آي___اتِ رَبِّهِ___مْ يُ__ؤْمِنُ___ونَ،»

«و آنهاي__ى ك__ه به آي__ات پروردگارش__ان ايم__ان مى آورن__د!» (58 / مؤمنون)

بهترين گروه تربيت يافته در اسلام و عملكرد آنان (107)

منظ__ور از آيات، هر چيزى است كه بش__ر را به سوى خداى تعال__ى رهنمون شود كه يك__ى از آن ه__ا رس__ولان خداين__د ك__ه حام__ل رسال__ت اوين__د، يكى ديگ__ر كتاب و شريعت ايش__ان است كه نبوتش__ان را تأيي__د مى كن__د.

«وَ الَّ___ذينَ هُ___مْ بِ__رَبِّهِ__مْ لا يُشْ____رِك__ُونَ!»

«و آنهايى كه به پروردگارشان شرك نمى ورزند!» (59 / مؤمنون)

ايمان به آيات خدا هم در ايشان اثرى دارد و آن اين است كه وادارشان مى كند شركاء را از

او نفى كنند و كسى را جز او نپرستند، چون ايمان به آيات او ايمان به شريعت او است، شريعتى كه عبادت او را تشريع مى كند و نيز ايمان به ادله اى است كه توحيد در ذات و در ربوبيت و الوهيت او را اثبات مى نمايد.

«وَالَّذينَ يُؤْتُونَ ما اتَوْا وَقُلُوبُهُمْ وَجِلَةٌ اَنَّهُمْ اِلىرَبِّهِمْ راجِعُونَ،»

«و آن هايى كه از آن چه خدايشان داده مى دهند در حالى كه باز از روزى كه به خداى خود بازمى گردند ترسانند!» (60/مؤمنون)

(108) روش هاى مديريت، برنامه ريزى و پيام رسانى

مؤمنين كسانى هستند كه آن چه مى دهند - و يا بنا به آن تفسير ديگر آن چه از اعمال صالح به جا مى آورند - در حالى انجام مى دهند و به جا مى آورند كه دل هايشان ترسناك از اين است كه به زودى به سوى پروردگارشان بازگشت خواهند كرد، يعنى باعث انفاق كردنشان و يا آوردن اعمال صالح همان ياد مرگ و بازگشت حتمى به سوى پ_روردگ__ارشان است و آن چ__ه مى كنن__د از ت___رس اس__ت.

در اين آيه شريفه دلالت است بر اين كه مؤمنين علاوه بر ايمان به خدا و به آيات او ايمان به روز جزا نيز دارند، پس تا اين جا صفات مؤمنين متعين شد و خلاصه اش اين شد كه تنها: به خدا ايمان دارند و براى او شريك نمى گيرند و به رسولان او و به روز جزا هم ايمان دارن__د و به همين جهت عمل صالح انجام مى دهن__د.

«اُولئِكَ يُسارِعُونَ فِى الْخَيْراتِ وَ هُمْ لَها سابِقُونَ،»

«چنين كسانى در خي___رات شتاب نموده بدان سبق_ت مى گيرند!» (61 / مؤمنون)

بهترين گروه تربيت يافته در اسلام و عملكرد آنان (109)

مؤمنينى كه وصفشان را كرديم در خيرات و اعمال صالح سرعت نموده و به

سوى آن سبقت مى جويند، يعنى از ديگران پيشى مى گيرند، چون همه مؤمنند و لازمه آن همي__ن است كه از يكديگ__ر پيش__ى گيرند.

از نظر اين آيات خيرات عبارت است از اعمال صالح، اما نه هر عمل صالح، بلكه عمل صالحى كه از اعتقاد حق منشأ گرفته باشد.

خيرات اين ها است كه مى بينيم مؤمنين بر سر آن از يكديگر سبقت مى گيرند، نه آن چه نزد كفار از مال و اولاد است و ايشان آن را خيرات پنداشته اند، خيال كرده اند به خاطر احترامى كه ن__زد خدا دارند خ__دا در دادن خي_رات به ايشان سرعت كرده است.

«وَ لا نُكَلِّ_فُ نَفْس_ا اِلاّ وُسْعَه_ا وَ لَدَيْن_ا كِت_ابٌ يَنْطِقُ بِالْحَقِّ وَ هُمْ لا يُظْلَمُونَ،»

«و ما هيچ كس را بيش از تواناي__ى اش تكليف نمى كني__م و نزد ما كتابى است كه به حق گوي__ا است و هي_چ كس به هي_چ وجه ستم نخواهد ش__د!» (62 / مؤمنون)

(110) روش هاى مديريت، برنامه ريزى و پيام رسانى

در دين خدا به هيچ عمل و اعتقاد طاقت فرسا تكليف نشده، يعنى هيچ حكمى حرجى ناشى از مصلحتى حرجى تشريع نشده و همين خود منتى است كه خداى سبحان بر بندگان خود نهاده، ودر آيه مورد بحث با تذكر دادن آن دل هاى بشر را به سوى اوص__اف مؤمنين تشويق نموده است.

آيه شريفه «وَ لا نُكَلِّفُ نَفْس_ا اِلاّ وُسْعَه_ا،» دلالت بر اين معنا و بيش از اين مى كند چ__ون علاوه بر اين كه تشريع احكام حرجى _ از قبيل رهبانيت و قربانى كردن اولاد _ را نف__ى كرده، تكليف__ى را هم در اصل حرجى نيست ولى در خصوص موردى حرجى شده _ مانند ايستاده نماز خواندن براى مريض _ را نيز نفى كرده،

با اين كه امتنان خدا با نف__ى قس_م اولى به تنهايى تمام بود. (1)

1- الميزان ج :15 ص: 3 و 53 .

بهترين گروه تربيت يافته در اسلام و عملكرد آنان (111)

هم كه به سويش دعوت كرده به معناى تسليم در برابر خدا و رسول شدن است و امرى است متعلق به مجموع امت و به فرد فرد آنان، پس هم بر يك يك مؤمنين واجب است و هم بر مجموع آنان پس سلم__ى كه بدان دعوت شده اند عبارت شد از تسلي__م شدن براى خدا، بعد از ايمان به او.

پس بر مؤمنين واجب است امر را تسليم خدا كنند و براى خود صلاح ديد و استبداد به رأى قائل نباشند و به غير آن طريقى كه خدا و رسول بيان كرده اند طريقى ديگر اتخاذ

جامعه اى با تسليم عمومى به خدا (113)

ننمايند، كه هيچ قومى هلاك نشد مگر به خاطر همين كه راه خدا را رها كرده، راه هواى نفس را پيمودند، راهى كه هيچ دليلى از ناحيه خدا بر آن نداشتند و نيز حق حيات و سع__ادت جدى و حقيقى از هيچ قومى سلب نشد مگر به خاطر اين كه در اثر پيروى هواى نفس ايجاد اختلاف كردند. (1)

نمى شناسد و فرقى ميان نزديكان و بيگانگان نمى گذارد و مداهنه و سهل انگارى در آن راه ندارد و چون سنن و قوانين بشرى نيست، كه تنها در بيگانگان و ضعفاء اجراء شود، بلكه در اين دعوت حتى خود رسول خدا صلى الله عليه و آله نيز با امتش فرقى ندارد، تا چه رسد به اين كه ميان خويشاون__دان پيغمبر با بيگانگ__ان فرق بگذارد، بلكه هم__ه را بندگ__ان خ__دا و خ__دا را مولاى همه مى داند. (1)

1- المي_زان ج :15 ص: 466 .

عدم تبعيض در انتخاب مخاطبين (115)

كه هر يك از بندگانش استحقاق چه مقدار از رزق دارد و چه مقدار از غنى و فقر مفيد به حال او است، همان را به او مى دهد.

هم چني__ن معارف حقه و شراي__ع آسمانى كه منش__أ همه آن ها وح__ى است نيز رزق مقس__وم است! آن ني_ز از ناحي__ه خدا ن__ازل مى شود و خداون__د به وسيل__ه آن ني__ز مردم را امتح__ان مى كند، چون هم__ه در عمل به آن مع__ارف و به كار بست__ن آن ها يكسان نيستند، هم چنان ك__ه در به كار بست__ن نعمت ه_اى صورى يكسان نيستند!

هم چنين اين سنت را در معارف عاليه اى كه در باطن معارف ظاهرى و ساده دين نهفته جارى ساخته است، به همين نحو كه گفتيم آن ها را در باطن اين ها قرار داده، چون

اختلاف سطح مخاطبين دردريافت رزق و معارف دينى (117)

اگر همه آن ها را مانند اين ها بى پرده بيان مى كرد، عموم مردم طاقت تحملش را نمى داشتند و فهم آنان از دركش عاجز مى ماند و بدين جهت آن ها را در باطن معارف س__اده قرار داد تا افراد انگشت شم__ارى كه استع__داد درك آن ه_ا را دارن_د، درك كنند.

و هر دو سنخ معارف را در قالبى از الفاظ درآورده كه هر كس به قدر فهم و ظرفيتش از آن الفاظ استفاده مى كند، هم چنان كه خداى تعالى اين معارف را كه در قرآن كريم است به بارانى مثل زده كه از آسمان مى ريزد و دل هاى مردم را به زمين هاى مختلف مثل زده كه هر يك به قدر ظرفيت خود از آن استفاده مى كند: «اَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً فَسَالَتْ اَوْدِيَةٌ بِقَدَرِها!» (17 / رعد)

و هم چنين احك__ام و تكاليف شرع__ى را يكسان بر همه م__ردم تحميل نكرد، چون اگر مى كرد بعضى از مردم تاب تحملش را نمى داشتند و

به همين جهت آن ها را به مقتضاى ابتلاآتى كه هر فردى از افراد دارد تقسيم كرد تا هر كس به تكليفى كه متوجه

(118) روش هاى مديريت، برنامه ريزى و پيام رسانى

خوداو است عمل كند. (1)

خدا و روز جزا دارند با دشمنان خدا هر چند پدر و يا پسر يا برادرشان باشد دوستى نمى كنند. و اين آيه تصريح و نص در اين است كه چنين كسانى مؤمنين حقيقى هستند. خداى تعالى اين گونه

(120) روش هاى مديريت، برنامه ريزى و پيام رسانى

انسان ها را به روحى از خود تقويت نمود.

نكته اى كه در اين جا هست اين است كه روح به طورى كه از معناى آن به ذهن تبادر مى كند عبارت است از مبدأ حيات، كه قدرت و شعور از آن ناشى مى شود، بنابراين، اگر عبارت «وَ اَيَّدَهُمْ بِروُحٍ مِنْهُ!» را بر ظاهرش باقى بگذاريم، اين معنا را افاده مى كند كه در مؤمنين به غير از روح بشريت كه در مؤمن و كافر هست، روحى ديگر وجود دارد كه از آن حياتى ديگر ناشى مى شود و قدرتى و شعورى جديد مى آورد و به همين معنا است كه آيه: «اَوَ مَنْ كانَ مَيْتا فَأَحْيَيْنهُ وَ جَعَلْنا لَهُ نُورا يَمْشى بِه فِى النّاسِ كَمَنْ مَثَلُهُ فِى الظُّلُم__تِ لَيْسَ بِخارِجٍ مِنْها...،» (122 / انعام) به آن اشاره نموده و نيز آيه شريفه زير به آن اشاره نموده، مى فرمايد: «مَنْ عَمِلَ صالِحا مِنْ ذَكَرٍ اَوْ اُنْثى وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَلَنُحْيِيَنَّ__هُ حَي__وةً طَيِّبَ__ةً!» (97 / نحل)

گروه بندى مخاطبين: حزب شيطان و حزب اللّه (121)

و حيات طيبى كه در آيه است ملازم با اثر طيب است. اثر حيات - كه قدرت و شعور است - در زندگى طيب، طيب خواهد بود و وقتى قدرت و شعور طيب شد، آثارى كه متفرع بر آن است يعنى اعمالى كه از صاحب چنين حياتى سر مى زند، همه طيب و صالح خواهد بود و اين قدرت و شعور

طيب، همان است كه در آيه سوره انعام كه چند سطر پيش گذشت از آن تعبي__ر به نور كرد و هم چني__ن آيه: «يااَيُّهَاالَّذينَ امَنُوااتَّقُوااللّهَ وَ امِنُوا بِرَسُولِ__هِ يُؤْتِكُمْ كِفْلَيْنِ مِ__نْ رَحْمَتِ__هِ وَ يَجْعَلْ لَكُمْ نُورا تَمْشُونَ بِهِ!» (28 / حديد)

و اين حيات، زندگى خاصى است كريم كه آثارى خاص و ملازم با سعادت أبدى انسان دارد، حياتى است وراء حياتى كه مشترك بين مؤمن و كافر است و آثارش هم مشترك بين هر دو طايفه است.

پ__س اين زندگى مبدئى خاص دارد و آن روح ايمانى است كه آيه شريفه آن را

(122) روش هاى مديريت، برنامه ريزى و پيام رسانى

روحى سواى روح مشترك بين مؤمن و كافر مى داند.

«اُولئِكَ حِزْبُ اللّهِ اَلا اِنَّ حِزْبَ اللّهِ هُمُ الْمُفْلِحُونَ!»

اين جمله تشريف و بزرگداشتى است از همان افراد مخلص، مى فرمايد: اين ها كه داراى ايمانى خالصند حزب خداى تعالايند، هم چن__ان كه آن منافقي__ن كه در ظاهر اظهار اس__لام مى كنند و در باطن كف__ار و دشمنان خ__دا را دوست مى دارند، حزب شيطانند، كه آن ها زيان كارانند!

در جمله فوق دوباره اسم ظاهر حزب اللّه را به جاى ضمير ذكر كرد، تا كلام جنبه مثل_ى معروف به خود بگيرد. (1)

1- المي_____________زان ج :19 ص: 338 .

گروه بندى مخاطبين: حزب شيطان و حزب اللّه (123)

(124)

خ_وان_ده، ب_دي_ن جهت است كه قرآن طريق هدايت را ظاهر مى كند: «وَ نَزَّلْنا عَلَيْكَ الْكِتابَ تِبْي_ان__ا لِكُ__لِّ شَىْ ءٍ!» (89 / نحل) و يا خودش ظاهر و روشن است و نقطه ضعفى در آن نيست !

معن__اى «قُرْآنا عَرَبِيّا» اين است كه اين كتاب_ى است كه به لغت عربى قرائت مى شود.

جمل__ه «لَعَلَّكُ__مْ تَعْقِلُ__ونَ!» غاي__ت و غ__رض جع__ل آن كت__اب را بي__ان مى كن___د.

همين كه اميد تعقل و فهميدن مردم را غايت و غرض جعل مذكور قرار داده، خود شاه__د بر اين است كه ق__رآن قبل از آن كه به زب__ان عربى درآيد، در مرحله اى از كينونت (هستى) وجودداشته كه در آن مرحله عقول بشر دسترسى بدان نداشته است. (1)

1- الميزان ج :18 ص: 121 .

(126) روش هاى مديريت، برنامه ريزى و پيام رسانى

كِتابٍ مَكْنُونٍ،» توصيف دوم قرآن است، مى فرمايد: قرآن محفوظ و مصون از هر دگرگونى و تبديل است، چون در كتابى است كه آن كتاب اين طور است و آن كتاب عبارت است از لوح محفوظ، هم چنان كه در جاى ديگر فرموده: «بَلْ هُوَ قُرْآنٌ مَجيدٌ فى لَوْحٍ مَحْفُوظٍ!» (21 و 22 / بروج)

آن كت__اب مكن__ون ك__ه ق__رآن در آن اس__ت و يا قرآن__ى ك__ه در آن كت__اب است، از دست__رس اغيار و ناپاك__ان محف__وظ است و به جز پاكان كسى با آن مس__اس ندارد.

از همين جا مى فهميم كه منظور از مس قرآن دست كشيدن به خطوط آن نيست، بلكه علم به معارف آن است، كه جز پاكان خلق كسى به معارف آن عالم نمى شود، چون فرموده قرآن در كتابى مكنون و پنهان است.

منظور از مطهرون كسانى هستندكه خداى تعالى دل هايشان را از هر رجس و پليدى

(128) روش هاى مديريت، برنامه ريزى و پيام رسانى

يعنى از رجس گناهان و پليدى ذنوب پاك كرده و يا از چيزى كه از گناهان هم پليدتر و عظيم تر و دقيق ت__ر است و آن عب__ارت است از تعلق به غير خداى تعالى و اين معناى پاك__ى از حدث و يا خب__ث است و اين خيل__ى روش__ن است!

پس «مُطَهَّروُن» عبارتند از كسانى كه خداى تعالى دل هايشان را پاك كرده، مانند ملائكه گرامى و برگزيدگانى از بشر كه درباره آنان فرموده:

«اِنَّما يُريدُ اللّهُ لِيُذْهِ__بَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ اَهْلَ الْبَيْتِ وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطْهيرا!» (33 / احزاب)

جمله «تَنْزيلٌ مِنْ رَبِّ الْعالَمينَ!»!»وصف ديگرى است براى قرآن و قرآن كتابى است ن__ازل شده از ناحيه خ__دا به سوى شم__ا، آن را ن__ازل و در خور فه__م شم__ا كرد،

تا آن را بفهمي__د و تعق__ل كني__د، بعد از آن كه كتاب__ى بود مكن__ون كه جز پاك__ان كسى ب_ا آن مساس نداشت. (1)

1- المي____زان ج :19 ص: 236.

قرآن كريم، كتابى مكنون و علم به معارف آن (129)

(13 / زمر)

«قُلِ اللّهَ اَعْبُدُ مُخْلِصا لَهُ دينى!»

«بگو من تنها خدا رامى پرستم و دين خود را براى او خالص مى سازم!» (14/زمر)

در اين آيات رسول خدا صلى الله عليه و آله را دستور مى دهد به مردم ابلاغ كند كه اگر ايشان را به توحيد و اخلاص دين براى خدا مى خواند، بدان جهت است كه او مأمور از طرف خداست و نيز مأمور شده است كه خود او هم مانند سايرين به اين دعوت پاسخ مثبت دهد، چيزى كه هست اين فرق را با سايرين دارد كه او بايد اولين كس باشد به اسلام آوردن و تسلي__م در برابر آن چه به سويش دعوت مى كند و خلاصه به چيزى دعوت كند كه خودش قب__ل از دعوت ديگران به آن ايم__ان داشته باش_د حال چ__ه اين كه مردم دع__وتش را بپذيرن__د و يا آن را رد كنن__د.

(132) روش هاى مديريت، برنامه ريزى و پيام رسانى

«قُلْ اِنّى اُمِرْتُ اَنْ اَعْبُدَاللّهَ مُخْلِصا لَهُ الدّينَ!»

«وَ اُمِ____رْتُ لاَِنْ اَكُ____ونَ اَوَّلَ الْمُسْلِمي__نَ!»

در آيه مورد بحث مى خواهد بفرمايد: به ايشان بگو آن چه من بر شما تلاوت كردم كه بايد خدا را بپرستم و دين خدا را خالص كنم، هر چند خطاب در آن متوجه من است، وليكن بايد متوجه باشيد كه اين صرف دعوت نيست كه من فقط شنونده اى باشم و مأمور باشم كه خطاب خدا را به شما برسانم و خودم هيچ وظيفه اى ديگر نداشته باشم، بلك_ه من نيز مانند يك يك شما مأمورم او را عبادت نموده، دين را براى او خالص سازم.

باز تكليف من به همين جا خاتمه نمى يابد، بلكه مأمورم كه قبل از همه شما در برابر آن چه بر من نازل شده تسليم باشم و به همين جهت

قبل از همه شما من تسليم شده ام و

مأموريت رسول اللّه صلى الله عليه و آله (133)

اينك بعداز تسليم شدن خودم به شما ابلاغ مى كنم. (1)

به زبان رسول اللّه (135)

كلام قرار گرفته است. مقتضاى اين كه گفتيم محور اصلى غرض اين سوره بيان وحى و تعريف حقيقت آن و اشاره به هدف آن و نتائجى كه دارد مى باشد، اين است كه اشاره با كلمه «كَذلِكَ» اشاره به شخص وحى باشد يعنى وحى خصوص اين سوره به رسول خدا صلى الله عليه و آله ، در نتيجه

وحى وسيله نزول آيات الهى به رسول اللّه و پيامبران (137)

تعريف مطلق وحى نيز هست، چون مطلق وحى را تشبيه كرده به وحيى كه به آن اشاره نموده و به مخاطب نشان داده، در نتيجه مضمون آيه مثل اين مى شود كه بگوييم انسان مث__ل زيد است، در اين جا ني_ز مى فرمايد: وحى به طور كلى مثل وحى همين سوره است.

و بنابراين، جمله «...اِلَيْكَ وَ اِلَى الَّذينَ مِنْ قَبْلِكَ،» در معناى اين است كه فرموده باشد «اِلَيْكُمْ جَميعا،»، يعنى نظير وحى اين سوره، به همه شما امت هاى بشرى وحى مى شد و اگر اين طور نفرمود، براى اين بود كه دلالت كند بر اين كه وحى يك سنت الهى است كه هم__واره در نسل ه_اى بشر جري__ان داشته و يك مطل__ب نوظهور و بى سابق__ه نيست.

و معناى آيه اين است كه: وحيى كه ما به خصوص شما انبياء يكى پس از ديگرى مى فرستيم، يك سنت جارى و ديرينه است، مثل همين وحيى كه در گرفتن اين سوره دارى مى بينى!

«تَكادُ السَّمواتُ يَتَفَطَّرْنَ مِنْ فَوْقِهِنَّ وَ الْمَلائِكَةُ يُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَ

(138) روش هاى مديريت، برنامه ريزى و پيام رسانى

يَسْتَغْفِرُونَ لِمَنْ فِى الاَْرْضِ اَلا اِنَ اللّهَ هُوَالْغَفُورُالرَّحيمُ،»

«اين وحى آن قدر عظيم است كه مبدأنزولش يعنى آسمان ها، نزديك است از بالا شكافته شود و ملائكه هم كه مى بينند خداوند بندگان خود را مهمل نگذاشته به منظور

هدايتشان وحى مى فرستد، او را تسبيح و حمد مى گويند و براى سكنه زمين استغفار مى كنند و اعلام مى دارند كه بدانيد خدا آمرزگار رحيم است!» (5/شورى)

م__راد از پ__اره پ__اره شدن آسمان ه__ا از بالاى سر م__ردم شكافت__ن آن ه__ا است به وسيله وحيى كه از ناحيه خ__داى على عظي__م نازل مى ش__ود و فرشتگان آن وحى را از هم__ه آسم_ان ه__ا عب__ور مى دهن_د تا ب__ه زمي_ن ن__ازل كنن__د، چون مبدأ وحى خداى سبحان است و آسمان ها راه هايى است ب__ه س__وى زمي___ن.

آي__ه شريف__ه در مق__ام بزرگداش__ت كلام خدا از اين جه__ت كه در هنگ__ام نزولش از آسمان ه__ا عبور مى كن__د، در مق__ام بزرگداش__ت وح__ى است، از حيث اين كه

وحى وسيله نزول آيات الهى به رسول اللّه و پيامبران (139)

ملائك_ه حامل آن به سوى زمين هستند.

«وَ الْمَلائِكَةُ يُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَ يَسْتَغْفِرُونَ لِمَنْ فِى الاَْرْضِ!»

ملائكه از خداى سبحان درخواست مى كنند كه براى ساكنين زمين از طريق وحى دين__ى تشريع كند و آن گاه به وسيله آن دين ايشان را بيامرزد!» (1)

در لغت به معناى برقرار كردن نسبت تصديقيه در بين اجزاى كلام است، ولى معنايى كه با ظاهر آيه - و مخصوصا قرينه اى كه همراه آن است يعنى لفظ كتاب _ سازش دارد، معناى قضاوت است.

بنابراي__ن، مراد از دادن كت__اب و حك__م، فرست__ادن شراي__ع دي__ن و حك__م كردن برطبق آن هاميان مردم خواهد بود.

ام__ا نب__وت كه مراد از آن، درياف__ت اخبار غيب است به عناي__ت خ__اص خداوند و آن اخبارى اس__ت وابسته به م__اوراى حس و محس__وس مانند يگانگ__ى خدا و ف__رشتگ__ان و روز رست__اخي___ز.

حاملان كتاب و حكمت و نبوت (141)

و اين كه خداوند اين سه كرامت (كتاب و حكم و نبوت) را - كه سلسله جليل پيامبران را به آن سرافراز فرموده - در سياق آياتى قرار داده كه هدايت او را بيان مى كند دلالت دارد كه اين سه، از آثار هدايت خاص خداوند است كه به آن وسيله شناخت خدا و آيات وى تم__ام مى ش_ود.

گويا گفته شده: آن هدايتى كه پيغمبران را برآن گرد آورديم و به سبب آن بر جهانيان برترى داديم همان است كه ايشان را به راهى راست درآورده و مى آموزد به ايشان كتابى را كه شامل احكام و شرايع خدا است و همان هدايت است كه ايشان را پابرجا داشته و براى حكم ميان مردم نصب مى كند و اخبار غيب و نهان را به ايشان گ__زارش مى دهد. (1)

1- الميزان ج :7 ص: 347 .

(142) روش هاى مديريت، برنامه ريزى و پيام رسانى

به سفر روند. چرا از هر گروهى دسته اى به سفر نروند تا دانش دي__ن خويش را بياموزن__د و چون بازگشتن__د مردم خ__ود را هشدار دهند، باشد كه از زشت كارى حذر كنند؟» (122 / توبه)

مى فرمايد: ب__راى م__ؤمني_ن س__اي__ر شهرستان هاى غير مدينه جايز نيست كه همگى به جهاد بروند، چرا از هر شه__رى يك عده به سوى مدينة الرسول كوچ نمى كنند

مبلغين دينى، وسيله نشر پيام قرآن (143)

تا در آن جا احكام دين را ياد گرفته و عمل كنن__د و در مراجع_ت هموطنان خود را با نشر معارف دين انذار نموده، آثار مخالفت با اصول و فروع دين را گوشزد ايشان بكنند، تا ش__اي__د بترسند و به تقوا بگرايند.

از اين جا معلوم مى شود كه: اولاً مقصود از تفقه در دين فهميدن همه معارف دينى از اصول و فروع آن است، نه خصوص احكام عملى، كه فعلاً در لسان علماى دين كلمه فقه اصطلاح در آن شده، به دليل اين كه مى فرمايد: «وَ لِيُنْذِروُا قَ_وْمَهُمْ _ و قوم خود را انذار كنند،» و معلوم است كه انذار با بيان فقه اصطلاحى، يعنى با گفتن مسائل عملى صورت نمى گي__رد، بلكه احتي_اج به بيان اصول عق__اي_د دارد.

و ثانيا معلوم مى شود كه وظيفه كوچ كردن براى جهاد، از طلبه علوم دينى برداشته شده و آيه شريفه به خوبى بر اين معنا دلالت دارد. (1)

1- الميزان ج :9 ص: 550 .

(144) روش هاى مديريت، برنامه ريزى و پيام رسانى

تو را به آن استوارى دهيم و آن را به نظمى دقيق منظم كرديم!» (32 / فرقان)

به طور كلى تعليم هر علمى و مخصوصا علمى كه مربوط به عمل باشد از اين راه صورت مى گيرد كه معلم مسائل آن علم را يكى يكى به شاگرد القاء كند تا همه فصول و

(145)

ابوابش تمام شود.

در چنين ص_ورت است كه بعد از تم__ام شدن تعلي__م و تعل__م، يك ص__ورت اجمالى از مسائ__ل در ذه__ن شاگرد نق__ش مى بندد.

البته همان طور كه گفتيم صورت اجمالى نه تفصيلى و در نتيجه در مواقع احتياج بايد دوباره به مسائلى كه خوانده مراجعه نمايد تا به طور مفصل آن را درك كند، چون با صرف تلقى از معلم، در نفس مستقر نمى شود به طورى كه نفس بر آن معلومات نشو و نماء نموده و آثار مطلوب بر آن مترتب شود بلكه محتاج است به اين كه وقت احتياج به آن فرا رسد و آن معلومات را عملاً پياده كند.

با اين بيان روشن مى گردد كه تعليم، غير از تثبيت در فؤاد است، فرق است بين اين كه طبيب يك مسأله بهداشتى را به شاگردخود به طور نظرى ياد دهد و بين اين كه همين مسأله را در بالين مريضى به طور عملى به او بياموزد و از مريض نشانه هاى مرض را

(146) روش هاى مديريت، برنامه ريزى و پيام رسانى

بپرس__د و او پاسخ دهد و اين پاس__خ و پرسش را با قواع__دى كه به شاگرد درس داده تطبي__ق كن_د كه در اين ص__ورت آن چه مى گويد با آن چ__ه مى كند تطبي__ق ك__رده است.

معارف الهى كه دعوت اسلامى متضمن آن بوده و قرآن كريم به آن ناطق است شرايع

و احكامى است عملى و قوانينى است فردى و اجتماعى كه حيات بشريت را با سعادت همراه مى كند، چون مبنى بر اساس اخلاق فاضله اى است كه مرتبط است با معارف كلى الهى كه آن نيز بعد از تجزيه و تحليل به توحيد منتهى مى گردد، هم چنان كه توحيد هم اگر تركيب شود به صورت همان معارف و دستورات اخلاقى و احكام عملى جلوه مى كند.

در چنين مكتبى بهترين راه براى تعليم وكامل ترين طريق و راه تربيت اين است كه: آن را به تدريج بيان نمايد و هر قسمت آن را به حادثه اى اختصاص دهد كه احتياجات گوناگونى به آن بيان دارد و آن چه از معارف اعتقادى و اخلاقى و عملى كه مرتبط با آن

نزول آيات قرآن نسبت به مقتضيات زمان و مكان (147)

حادثه مى شود بيان كند و نيز متعلقات آن معارف از قبيل اسباب عبرت گيرى و پندگيرى از سرگذشت هاى گذشتگان و سرانجام كسانى كه به غير آن دستور عمل كردند و سرنوشت طاغيان و مشركينى كه از عمل به آن معارف سرپيچى نمودند، را بيان نمايد.

اتفاقاقرآن كريم هم همين رويه را دارد، يعنى آيات آن هريك در هنگام احساس حاجت نازل شده، در نتيجه بهتر اثر گذاشته است، هم چنان كه خود قرآن فرموده: «وَ قُرْانا فَرَقْن__اهُ لِتَقْرَاَهُ عَلَ__ى النّ_اسِ عَلى مُكْثٍ وَ نَزَّلْناهُ تَنْزيلاً،» (106 / اسرا) و نيز همين معنا مورد نظر آيه موردبحث است كه مى فرمايد: «كَذلِكَ لِنُثَبِّتَ بِه فُؤادَكَ،» (32/فرقان) و خ_دا داناتر است. (1)

1- الميزان ج :15 ص: 290 .

(148) روش هاى مديريت، برنامه ريزى و پيام رسانى

وَ فَريقٌ فِى السَّعيرِ،»

«و اين چنين به سويت وحى كرديم قرآنى عربى را تا مردم مكه و پيرامون آن را انذاركنى و از روزجمع (قيامت) كه شكى درآن نيست بترسانى، روزى كه دسته اى در بهش__ت و دسته اى در جهن__م خواهند بود!» (7 / شورى)

«اُمَ الْقُرى» مكه مكرمه است. مراد از انذار مكه، انذار اهل مكه است و مراد از «مَنْ حَوْلَها» ساير نقاط جزيرة العرب است، يعنى آنهايى كه در خارج مكه زندگى مى كنند، مؤيد اين معنا كلمه «عَرَبِيّا» است، چون مى فرمايد: بدين جهت قرآن را عربى ن__ازل كرديم كه عرب___ى زبان ه__ا را انذار كنى.

در اين جا اين سؤال پيش مى آيد كه اگر غرض از نازل كردن قرآن فقط انذار عرب

نقش تدريج و زمان و مكان در ابلاغ وحى قرآن (149)

زبان ها باشد با جهانى بودن قرآن نمى سازد.

جوابش اين است كه دعوت پيامبراسلام در جهانى شدنش تدريجى و مرحله به مرحله ب_وده، در مرحله اول به حك__م آي__ه شريف_ه: « وَ اَنْذِرْ عَشيرَتَكَ الاَْقْرَبينَ،» (214 / شعرا) مأمور بود تنها فاميل خود را دعوت كن__د و در مرحل__ه دوم به حكم آيه شريفه: «قُرْانا عَرَبِيّا لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ!» (3 / فصلت) مأمور شده آن را به عموم عرب ابلاغ كند و در مرحله سوم به حكم آيه: «وَ اُوحِىَ اِلَىَّ هذَا الْقُرْءَانُ لاُِنْذِرَكُمْ بِه وَ مَنْ بَلَغَ!» (19 / انعام) مأم__ور شده آن را به عم__وم م_ردم برساند.

يكى از ادله اى كه مى رساند كه چنين مراتبى در دعوت اسلام بوده، آيه شريفه: «اِنْ هُوَ اِلاّ ذِكْرٌ لِلْعالَمينَ!» (87 / ص) است، چون آن طورى كه از سياق سوره برمى آيد خطاب در آن به كفار قريش است، مى فرمايد: اين قرآن هدايت وتذكر براى تمام

عالميان است و اختصاص به يك قوم و دو قوم ندارد و چون كتابى است همگانى ديگر معنا ندارد

(150) روش هاى مديريت، برنامه ريزى و پيام رسانى

ك_ه رسول خدا صلى الله عليه و آله از عرب مطالبه اجر و پاداش كند.

علاوه بر اين كه در اين معنا هيچ حرفى نيست كه دعوت به اسلام شامل اهل كتاب و مخصوصا يهود و نصارى نيز مى شود، چون در قرآن بارها به اهل كتاب خطاب ها كرده و ايشان را به پذيرفتن دين دعوت فرموده است و نيز مسلم تاريخ است كه مردمى از غير عرب اس__لام را پذيرفته ان__د، مانند سلم__ان ايرانى، بلال حبشى و صهيب رومى.

و اين آيه شريفه به طورى كه ملاحظه مى فرماييد وحى را از نظر نتيجه وهدفش معرفى مى كند، كه وحى عبارت است از انذار مردم از طريق القاء الهى و نبوت هم همين است، پس وحى القائى است الهى به غرض نبوت و انذار. (1)

1- الميزان ج :18 ص: 19 .

نقش تدريج و زمان و مكان در ابلاغ وحى قرآن (151)

تا مردم به آسانى بتوانند تعقلش كرده حفظش نمايند .

نزول آيات قرآنى به تدريج و بند بند و سوره سوره و آيه آيه، به خاطر تماميت يافتن استعداد مردم در تلقى معارف اصلى و اعتقادى و احكام فرعى و عملى آن است و

(152) روش هاى مديريت، برنامه ريزى و پيام رسانى

به مقتضاى مصالحى است كه براى بشر در نظر بوده و آن اين است كه علم قرآن با عمل به آن مقارن باشد و طبع بشر از گرفتن معارف و احكام آن زده نشود، معارفش را يكى پس از ديگ__رى درك نم_ايد.

خداى تعالى كتاب خود را به سوره ها و سوره هايش را به آيات تفريق نمود، البته بعد از آن كه به لباس واژه عربى ملبسش نمود و چنين كرد تا فهمش براى مردم آسان باشد، آن گاه آن كتاب را دسته دسته و متنوع به چند نوع نموده و مرتبش كرد و سپس يكى پس از ديگرى هر كدام را در موقع حاجت بدان و پس از پديد آمدن استعدادهاى مختلف در مردم و به كمال رسيدن قابليت آنان براى تلقى هر يك از آن ها نازل كرد و اين نزول در مدت بيست و سه سال صورت گرفت تا تعليم با تربيت و علم با عمل همسان يكديگر پيش رفته باشند. (1)

1- المي_________زان ج :13 ص: 305 .

نزول قرآن آيه به آيه، به مقتضاى شرايط زمان و مكان (153)

(154)

مجادله كن كه پروردگارت كسى را كه از راه او گمراه شده بهتر شناسد و هم او هدايت يافتگان را بهتر شناسد!» (125 / نحل)

شكى نيست در اين كه از آيه استفاده مى شود كه اين سه قيد، يعنى حكمت و موعظه و مجادله، همه مربوط به طرز سخن گفتن است، رسول گرامى مأمور شده كه به يكى از اين

(155)

سه طريق دعوت كند كه هر يك براى دعوت، طريقى مخصوص است، هر چند كه جدال به معن__اى اخصش دع_وت به شمار نمى رود.

حكمت - به معناى اصابه حق و رسيدن به آن به وسيله علم و عقل است.

موعظه - يعنى كارهاى نيك طورى يادآورى شود كه قلب شنونده از شنيدن آن بيان، رقت پيدا كند و در نتيجه تسليم گردد.

جدال - عب__ارت از سخ_ن گفت__ن از طريق ن__زاع و غلبه جوئ___ى اس___ت.

دق__ت در اين معانى به دست مى ده__د كه مراد از حكم__ت (وَاللّهُ اَعْلَمُ) حجتى است كه حق را نتيجه دهد آن هم طورى نتيجه دهد كه هيچ ش__ك و وه__ن و ابهام__ى در آن نماند و موعظ__ه عبارت از بيانى است كه نفس شنونده را نرم و قلبش را به رقت درآورد و آن بيانى خواهد ب__ود كه آن چه مايه ص__لاح حال شنون__ده است از مطال__ب عب__رت آور كه آث_ار پسنديده و ثناى جميل ديگر آن را در پى دارد، دارا باشد.

(156) روش هاى مديريت، برنامه ريزى و پيام رسانى

و جدال عبارت است از: دليلى كه صرفا براى منصرف نمودن خصم از آن چه كه بر سر آن نزاع مى كن__د به كار برود، بدون اين كه خاصي__ت روشنگرى حق را داشته باشد، بلكه عبارت است

از اين كه آن چه را كه خصم خودش به تنهايى و يا او و همه مردم قب__ول دارند بگيريم و با هم__ان ادعاي_ش را رد كنيم.

بنابراين، اين سه طريقى كه خداى تعالى براى دعوت بيان كرده با همان سه طريق منطقى، يعنى برهان و خطابه و جدل منطبق مى شود.

چي__زى كه هست خداى تعالى موعظ__ه را به قي__د «الْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ» مقيد ساخته و ج__دال را هم به قي__د «بِالَّتى هِىَ اَحْسَنُ» مقيد نم__وده است و اين خود دلالت دارد بر اين كه بعضى از موعظه ها حسن__ه نيستند و بعضى از جدال ه__ا حسن (نيك__و) و بعضى ديگر احس__ن (نيكوتر) و بعضى ديگر اصلاً حسن ندارند وگرنه خداوند موعظه را مقيد به حسن و جدال را مقيد به احس__ن نمى ك_رد.

آموزش اصول دعوت (157)

راه خداى تعالى اعتقاد حق و عمل حق است و پرواضح است كه دعوت به حق به وسيله موعظه، مثلاً از كسى كه خودش به حق عمل نمى كند و به آن چه موعظه مى كند، متعظ نمى شود هر چند به زبان دعوت به حق است ولى عملاً دعوت به خلاف حق است، هم چنين دعوت به حق به وسيله مجادله با مسلمات كاذب خصم، هر چند اظهار حق است، وليكن چنين مجادله اى احياء باطل نيز هست و يا مى توانى بالاتر از اين بگويى و آن اين است كه چنين مجادله اى احياء حق است با كشتن حقى ديگر، مگر اين كه منظور از چنين مجادله اى صرف مناقضه باشد نه احياء حق.

از اين جا روشن مى شود كه حسن موعظه از جهت حسن اثر آن در احياء حق مورد نظر است و حسن اثر وقتى است كه واعظ خودش به آن چه وعظ مى كند متعظ باشد

و از آن گذشته در وعظ خود آن قدر حسن خلق نشان دهد كه كلامش در قلب شنونده مورد قبول بيفتد، قلب با مشاهده آن خلق و خوى، رقت يابد و پوست بدنش جمع شود و گوشش آن را گرفته و چشم در برابرش خاضع شود.

(158) روش هاى مديريت، برنامه ريزى و پيام رسانى

و اگر از راه ج__دال دع__وت مى كند بايد كه از هر سخن__ى كه خص__م را بر رد دعوتش تهييج مى كند و او را به عن_اد و لجبازى واداشته بر غضبش مى اندازد بپرهيزد و مقدمات كاذب را هر چند كه خصم راست__ش بپندارد به كار نبندد مگر همان طور كه گفتي__م جنبه مناقضه داشته باشد و نيز بايد از بى عفتى در ك__لام و از سوء تعبير اجتناب كند و به خص__م خود و مقدسات او توهي__ن ننمايد و فحش و ناسزا نگويد و از هر نادانى ديگ__رى بپرهيزد چون اگر غير اين كند درس__ت است كه حق را احياء كرده اما همان طور كه فهميدي__د با احياء باطل و كشت__ن حقى ديگر احياء كرده است و جدال، از موعظه بيشت__ر احتي__اج به حسن دارد و به همين جه__ت خداوند موعظه را مقيد كرده به حس__ن ولى جدال را مقي_د نم_ود به احس__ن!

اين را هم بگوييم كه ترتيب در حكمت و موعظه و جدال ترتيب به حسب افراد است،

آموزش اصول دعوت (159)

يعنى از آن جايى كه تمامى مصاديق و افراد حكمت خوب است لذا اول آن را آورد چون موعظه دو قسم بود: يكى خوب و يكى بد و آن كه بدان اجازه داده شده موعظه خوب است، لذا دوم آن را آورد و

چون جدال سه قسم بود، يكى بد، يكى خوب، يكى خوب تر و از اين سه قسم تنها قسم سوم مجاز بود لذا آن را سوم ذكر كرد و آيه شريفه از اين جهت كه كجا حكمت، كجا موعظه و كجا جدال احسن را بايد به كار برد، ساكت است و اين ب__دان جه__ت است كه تشخي__ص م__وارد اين س__ه به عه__ده خ__ود دعوت كننده اس__ت، ه__ر ك__دام حس__ن اث____ر بيشت____رى داش__ت آن را ب__اي__د ب__ه ك__ار بن__دد.

و ممك__ن است كه در م_وردى هر سه طري__ق به كار گرفت__ه شود و در م_ورد ديگرى دو طري__ق و در مورد ديگ__رى يك طريق، تا ببينى حال و وضع مورد چه اقتضايى داشته باشد. (1)

1- الميزان ج :12 ص: 534 .

(160) روش هاى مديريت، برنامه ريزى و پيام رسانى

مقصد.

معلم در تعليم خود مى خواهد مطالب را جورى دسته بندى شده تحويل شاگرد دهد كه ذهن او آسان تر آن را دريابد و با آن مأنوس شود و براى درك آن ها در مشقت دسته بندى كردن و نظم و ترتيب دادن قرار نگرفته، عمرش و موهبت استعدادش هدر نرفته و احيانا به خطا نيفتد و اين آن حقيقتى است كه امثال آيه: «وَ اَنْزَلْنا اِلَيْكَ الذِّكْرَ لِتُبَيِّنَ لِلنّاسِ ما نُزِّلَ اِلَيْهِمْ...،» (44 / نحل) و آيه: «وَ يُعَلِّمُهُمُ الْكِتابَ وَ الْحِكْمَةَ...،» (129 / بقره) بر آن دلالت دارد.

به حكم اين آيات رسول اللّه صلى الله عليه و آله تنها چيزى از كتاب را به بشر تعليم مى داده و برايشان بيان مى كرده كه خود كتاب بر آن دلالت مى كند و خداى سبحان خواسته است با كلام خود آن را به بشر بفهماند و دست يابى بر آن براى بشر ممكن است، نه چيزهائى را كه بشر راهى به سوى فه__م آن ها ندارد و ممكن نيست آن معانى را از كلام

(162) روش هاى مديريت، برنامه ريزى و پيام رسانى

خداى تعالى استفاده كند. (1)

و با حفظ اختيار اشخاص صورت گيرد، تا هر كه مى خواهد ايمان آورد و هر كه مى خواهد كفر ورزد و چون دعوت دينى اساسش بر اختيار است، قدرت و مشيت حتمى الهى در آن دخالت نمى كند و اشخاص را مجب__ور به قبول نمى سازد، وگرن__ه خداوند مى توانس__ت تمامى اف__راد بشر را بر هدايت مجتمع سازد.

مى ف__رم__اي__د: اين__ان نمى ت__وانن__د بر تو غلب__ه كرده و حجت تو را به وسيله حجت__ى ديگ__ر ابط__ال نمايند، اينان كارى كه مى كنند اين است كه به آيات خدا ظلم نموده و آن را انك__ار مى نم_ايند و س__رانجام به سوى خدا بازگشت خواهند نمود. (1)

1- الميزان ج :7 ص: 87 .

(164) روش هاى مديريت، برنامه ريزى و پيام رسانى

و پشكلش استفاده مى كنند، آيا هيچ انسان عاقلى به خود اجازه مى دهد كه احتمال معقول بدهدكه شتر و اين فوايدش به خودى خود پديدآمده باشد و درخلقت اوبراى انسان هيچ غرضى در كار نبوده و انسان هيچ مسؤوليت__ى در برابر آن و ساير نعمت ها ندارد؟

و اگر در بين همه تدابيرالهى و نعمت هايش خصوص تدبير در خلقت شتر را ذكر كرد، از اين جهت است كه سوره مورد بحث در مكه نازل شده و جزو اولين سوره هايى است كه به گوش مردم عرب مى خورد و در مكه در آن ايام داشتن شتر از اركان اصلى زندگيشان بوده.

چرا به آسمان نمى نگرند كه چگونه افراشته شده و به قنديل هاى پر نور چون خورشيد و ماه و ستارگان درخشنده آراسته گشته و در زير آن كره هوا قرار داده شده كه مايه بقاى هر جان دار است و بدون تنفس آن هوا زنده نمى ماند.

استفاده از مثال هاى روشن در تفهيم مطالب (167)

چرا به كوه ها نمى انديشند كه چگونه ايستاده اند و ريشه هاى آن ها مانند ميخ اجزاى زمين را به هم ميخ كوب كرده و از مخازن آن چشمه ها و نهرها جارى مى شود و معادن را در سينه خود حفظ مى كنند.

و چرا به وضع خلقت زمين فكر نمى كنند كه چگونه گسترده شده، به طورى كه شايسته سكنى براى بشر گشته و نقل وانتقال در آن آسان و انواع تصرفات صناعى كه انسان ها دارند در آن مسير گشته است ؟ پس تدابير كلى همه اش بدون هيچ شكى مستند به خداى تعالى است، بنابراين، او رب آسمان و زمين و موجودات بين آن ها است! در نتيجه رب عالم انسانى هم او است كه بر انسان ها واجب است ربوبيتش را گردن نهند و يگانه در ربوبيتش بدانند

و تنها او را بپرستند و چگونه واجب نباشد با اين كه در پيش رويشان عالم آخرت و غاشيه را دارند كه به حسابشان رسيدگى شده، جزاى نيك و بدشان را مى بينند! (1)

1- المي_______زان ج :20 ص: 459 .

(168) روش هاى مديريت، برنامه ريزى و پيام رسانى

ترغي__ب مى كند كه از پروردگارش__ان به خاطر گناهان و زشتى ها منقط__ع نگردند و اگر احيانا عمل__ى كردند كه مورد رضاى پروردگارشان نيس__ت، اين نقيصه را با توبه و برگشتن به سوى او تدارك و تلاف__ى كنند، بار دوم و بار سوم هم همين طور بدون اين كه كسال__ت و سستى از خود نشان دهند و با اين دو امر اس__ت كه حركت و سيرشان در راه زندگ__ى پاك و سعادتمند، مستقي__م مى شود و ديگر گمراه نمى شوند و در پرتگاه هلاك__ت قرار نمى گيرند.

و اين بيان به طورى كه ملاحظه مى فرمائيد بهترين طريقى است كه انسان بعد از ظهور نقص و صدور گناه به وسيله آن به سوى تكميل نفس خود هدايت مى شود و بهترين راهى است در علاج رذائل نفسانى كه بسا مى شود آن رذائل بدون آگاهى خود آدمى به دل او رخنه مى كند و دل هاى آراسته به فضائل را دچار انحطاط و سقوط نموده، سرانجام به هلاكت مى رساند.

اِعمال روش بازخورد در پيام رسانى قرآن (171)

قرآن در تعليمش علم و عمل را قرين هم مى داند.

اين از دأب قرآن (در تعليم الهيش) مى باشد كه پيوسته در مدت نزولش (كه بيست و سه سال طول كشيد،) براى كليات تعاليمش مواد اوليه اى قرار داده تا به آن ها يا بعضى از آن ها عمل كنند، همين كه مورد عمل قرار گرفت صورت عملى كه واقع شده را ماده دوم براى تعليم دومش قرار مى دهد و بعد از سرو صورت دادن به آن و اصلاح اجزا و تركيبات فاسد، آن عامل را وادار مى سازد كه بار ديگر آن عمل را بدون نقص بياورد و به اين منظور مقدار فاسد را

مذمت و مقدار صحيح و مستقيم را ثنا مى گويد و در برابرش وعده جمي__ل و شكر جزيل مى دهد، پس كتاب اللّه عزيز، كتاب علم و عمل است، نه كتاب تئورى و فرضي_ه و نه كتاب تقليد كورانه !

پس مَثَل كتاب خداى تعالى مثل معلمى است كه كليات علمى را در كوتاه ترين بيان و كم ترين لفظ به شاگردانش بيان مى كند و دستور مى دهد كه به آن عمل كنند (و در تخته

(172) روش هاى مديريت، برنامه ريزى و پيام رسانى

سياه و يا دفتر تكاليف خود بنويسند،) آن گاه نوشته آنان را تجزيه و تحليل مى كند و به اجزاى اوليه برمى گرداند، زمانى كه صحيح آن را از فاسدش جدا نمود به شاگرد مى گويد: اين جزء را درست پاسخ داده اى و اين جزء را درست پاسخ نداده اى، فلان جزءش فاسد و فلان جزءش صحيح است و آن گاه او را نصيحت مى كند تا بار ديگر آن خطاها را تكرار نكند و در برابر اجزائى كه درست انجام داده آفرين مى گويد و تشويق مى كند و با وعده و سپاس گزارى خود، دل گرمش مى سازد و مجددا دستور مى دهد تا بار ديگر آن تكليف را انجام دهد و اين روش را هم چنان ادامه مى دهد تا شاگرد در فن خود كامل گشته، زحماتش به نتيجه برسد.

و اگر كسى در حقايق قرآنى دقت و تدبر كند، در همان اولين برخوردش اين معنائى را كه ما خاطرنشان ساختيم درك مى كند و مى بيند كه مثلاً خداى سبحان در اولين بار كه مى خواهد مسأله جهاد را تشريع كند كلياتى از جهاد را بيان نموده و مى فرمايد: «كُتِبَ عَلَيْكُمُ الْقِتالُ،» (216 / بقره) و در اين آيات مؤمنين را

به جهاد امر نموده،

اِعمال روش بازخورد در پيام رسانى قرآن (173)

مى فهماند كه اين عمل بر آنان واجب شده، آن گاه داستان جنگ بدر را به عنوان اولين مشقى كه شاگرد نوشته تحويل مى گيرد و عيب هاى آن را گوش زد نموده مشقى ديگر به نام جنگ احد به او مى دهد، باز عيب هاى آن را مى گيرد و هم چنان ادامه مى دهد تا امت مسلمان در انجام اين تكليف، بى عيب و ماهر شود و يا مى بيند خداى تعالى سرگذشت انبياى گذشته و امت هاى آنان را درس مى دهد، نقاط ضعف و خطا و انحراف آن ها را بيان مى كند و حق مطلب و آن چه كه صحيح است معين نموده از امت اسلام مى خواهد تا آن طور عمل كنن__د و آن سرگذشت غلط گي__رى شده را دستورالعم__ل خود قرار دهن_د.

در آيات موردبحث نيز همين روش به كار رفته است، در آيه 137 همين سوره هشدار مى دهد كه گذشتگانى بوده اند و چنين و چنان كرده اند و در آيه 146 روشن تر سخن گفته، مى فرمايد آن ها هم قتال و كارزار داشته اند و شما نيز بايد آماده كارزار شويد. (1)

1- الميزان ج :4 ص: 23 .

(174) روش هاى مديريت، برنامه ريزى و پيام رسانى

را از داشتن رژيم و يا مقام سرپرستى بى نياز بداند، به شهادت اين كه تاكنون بى نياز ندانسته و تا آن جا كه تاريخ بشر نشان مى دهد همواره براى خود حكومت و رژيمى درست كرده است، هرچند كه بر حسب اختلاف امم و مرور ايام، نام ها و شرائط مختلفى داشته است، چون پديد آمدن هرج و مرج و اختلال امر زندگى اجتماعى به هر تقدي__ر از لوازم نداشتن رژي__م و عدم تمركز اراده ه_ا و هدف هاى مختلف در يك اراده و يك مقام است.

اين نيز ضرورى و بديهى است كه نبوت از قديم ترين عهد تاريخ ظهورش، مردم را به سوى عدل مى خوانده و از ظلم منعشان مى كرده و به سوى بندگى خدا و تسليم در برابر او تشويق مى نموده و از پيروى فراعنه طاعى و مستكبرين قدرت طلب نهى مى كرده است.

و اما پيامبر اسلام و كتاب مقدسش قرآن كريم، در رابطه به دعوتش به سرپيچى از

(176) روش هاى مديريت، برنامه ريزى و پيام رسانى

اطاعت مفسدين و نپذيرفتن ذلت و نيز اخبارى كه از عاقبت امر ظلم و فساد و عدوان و طغيان داده، بركسى پوشيده نيست. (1)

به ابراهي__م، اسحاق را دادي__م و علاوه بر او يعقوب هم دادي__م و هم__ه را صال__ح ق__رار داديم.» (72 / انبياء)

«وَ جَعَلْناهُمْ اَئِمَّةً يَهْدُونَ بِاَمْرِنا...،»

«و مق__رر كرديم كه امامان__ى باشند به ام__ر م_ا هداي__ت كنن___د...،» (73 / انبيا)

و نيز مى فرماي___د:

«وَ جَعَلْن_ا مِنْهُ_مْ اَئِمَّ_ةً يَهْ_دُونَ بِ_اَمْ_رِنا لَمّا صَبَروُا وَ كانُوا بِاياتِنا يُوقِنُونَ،»

«و ما از ايشان امامانى قرار داديم كه به امر ما هدايت مى كردند و اين مقام را بدان جهت يافتند كه صبر مى كردند و به آيات ما يقين مى داشتند.» (24 / سجده)

(178) روش هاى مديريت، برنامه ريزى و پيام رسانى

از اين آيات برمى آيد وصفى كه از امامت كرده، وصف تعريف است و مى خواهد آن را به مقام هدايت معرفى كند. از سوى ديگر همه جا اين هدايت را مقيد به امر كرده و با اين قي__د فهمانده كه امامت به معناى مطلق هدايت نيست، بلكه به معناى هدايتى است كه با امر خدا صورت مى گيرد.

امر الهى كه آيه اول آن را ملكوت نيز خوانده، وجه ديگرى از خلقت است كه امامان با آن امر با خداى سبحان مواجه مى شوند، خلقتى است طاهر و مطهر از قيود زمان و مك_ان و خالى از تغيي_ر و تبديل و امر همان چيزى است كه مراد به كلمه «كُن» آن است و آن غير از وجود عينى اشي__اء چيز ديگرى نيست و امر در مقاب__ل خلق يكى از دو وجه هر چيز است، خلق آن وجه هر چي__ز است كه محكوم به تغيير و تدريج و انطباق بر قوانين حركت و زمان است، ولى ام__ر در همان چيز، محكوم به اين احكام نيست، اين بود اجمالى از معناى

امر.

مشخصات امام و پيشوا در فرهنگ قرآن (179)

و كوتاه سخن آن كه امام هدايت كننده اى است كه با امرى ملكوتى كه در اختيار دارد هدايت مى كند، پس امامت از نظر باطن يك نحوه ولايتى است كه امام در اعمال مردم دارد و هدايتش چون هدايت انبياء و رسولان و مؤمنين صرف راهنمائى از طريق نصيحت و موعظه حسنه و بالاخره صرف آدرس دادن نيست، بلكه هدايت امام دست خلق گرفتن و به راه حق رساندن است.

مطلب ديگرى كه بايد تذكر داد اين است كه خداى تعالى براى موهبت امامت سببى معرفى كرده و آن عبارت است از صبر و يقين و فرموده: «...لَمّا صَبَروُا وَ كانُوا بِاياتِنا يُوقِنُونَ - و اين مقام را بدان جهت يافتند كه صبر مى كردند و به آيات ما يقين مى داشتند.» (24 / سجده) كه به حكم اين جمله، ملاك در رسيدن به مقام امامت صبر در راه خداست و فراموش نشود كه در اين آيه، صبر مطلق آمده و در نتيجه مى رساند كه شايستگان مقام امامت در برابر تمامى صحنه هائى كه براى آزمايششان پيش مى آيد، تا مقام

(180) روش هاى مديريت، برنامه ريزى و پيام رسانى

عبوديت و پايه بندگيشان روشن شود، صبر مى كنند، در حالى كه قبل از آن پيشامدها داراى يقين هم هستند.

حال بايد ببينيم اين يقين چه يقينى است؟ و چون سراغ آن را از قرآن مى گيريم، مى بيني__م درباره همين ابراهيم__ى كه در آخر به مق_ام امامت__ش رساني__ده، مى فرمايد:

«وَ كَذلِكَ نُرِىآ اِبْراهي__مَ مَلَكُوتَ السَّمواتِ وَ الاَْرْضِ وَ لِيَكُ_ونَ مِنَ الْمُوقِنينَ،»

«و ما اين چنين ملكوت آسمان ها و زمين را به ابراهيم نشان داديم (تا چنين و چنان شود،) و نيز از

موقنان گردد.» (75 / انعام)

و اين آيه به طورى كه ملاحظه مى فرمائيد، به ظاهرش مى فهماند كه نشان دادن ملكوت به ابراهيم مقدمه بوده براى اين كه نعمت يقين را بر او افاضه فرمايد، پس معلوم مى ش__ود يقين هيچ وق__ت از مشاه__ده ملك_وت جدا نيست.

هم چنان كه از ظاه_ر آي__ه: «نه، اگر شما به علم يقين مى دانستيد حتما دوزخ را

مشخصات امام و پيشوا در فرهنگ قرآن (181)

مى ديديد!» (6 / تكاثر) و آيات: «نه، اين ها همه بهانه است، علت واقعى كفرشان اين است كه اعمال زشتشان بر دل هاشان چيره گشت، نه، ايشان امروز از پروردگار خود در پس پرده اند،» تا آن جا كه مى فرمايد: «نه، به درستى كه كتاب ابرار در عليين است و تو نمى دانى عليين چيس__ت؟ كتابى است نوشت_ه شده، كه تنها مقربي__ن آن را مى بينن_د!» (14 ت_ا 21 / مطففي_ن)

اين معنا استفاده مى شود.

چون اين آيات دلالت دارند بر اين كه مقربين كسانى هستند كه از پروردگار خود در حجاب نيستند، يعنى در دل، پرده اى مانع از ديدن پروردگارشان ندارند و اين پرده عبارت اس__ت از معصيت و جهل و ش__ك و دل واپسى، بلك__ه آنان اهل يقين به خدا هستن__د و كسان__ى هستن__د ك_ه عليي__ن را مى بينن__د، هم چن__ان كه دوزخ را مى بينن__د.

و سخن كوتاه اين كه ام__ام بايد انسان__ى داراى يقين باش__د، انسانى كه عالم ملكوت برايش مكش__وف باشد و با كلمات__ى از خداى سبحان برايش محقق گشته باشد.

(182) روش هاى مديريت، برنامه ريزى و پيام رسانى

ملكوت هم عبارت است از همان امر و امر عبارت است از ناحيه باطن اين عالم.

و با در نظر گرفتن اين حقيقت، به خوبى مى فهميم كه جمله: «يَهْ_دُونَ بِ_اَمْ_رِنا،» دلالتى روشن

دارد بر اين كه آن چه كه امر هدايت متعلق بدان مى شود، عبارت است از دل ها و اعمالى كه به فرمان دل ها از اعضاء سر مى زند، پس امام كسى است كه باطن دل ها و اعمال و حقيقت آن پيش رويش حاضر است و از او غايب نيست و معلوم است كه دل ها و اعمال نيز مانند ساير موجودات داراى دو ناحيه است، ظاهر و باطن و چون گفتيم باطن دل ها و اعمال براى امام حاضر است، لاجرم امام به تمامى اعمال بندگان چه خي__رش و چه شرش آگاه است، گوئ_ى هر كس هر چه مى كند در پيش روى امام مى كند.

و نيز امام مهيمن و مشرف بر هر دو سبيل، يعنى سبيل سعادت و سبيل شقاوت است، كه خداى تعالى در اين باره مى فرمايد: «يَوْمَ نَدْعُوا كُلَّ اُناسٍ بِاِمامِهِمْ _ روزى كه هر دسته مردم را با امامشان مى خوانيم،» (71 / اسرا) كه منظور از اين امام، امام حق است، پس

مشخصات امام و پيشوا در فرهنگ قرآن (183)

به حكم اين آيه امام كسى است كه در روزى كه باطن ها ظاهر مى شود، مردم را به طرف خدا سوق مى دهد، هم چنان كه در ظاهر و باطن دنيا نيز مردم را به سوى خدا سوق مى داد و آيه شريفه علاوه بر اين نكته اين را نيز مى فهماند، كه پست امامت پستى نيست كه دوره اى از دوره هاى بشرى و عصرى از آن اعصار از آن خالى باشد بلكه در تمام ادوار و اعصار بايد وجود داشته باشد، مگر اين كه نسل بشر به كلى از روى زمين برچيده شود، خواهى پرسيد: اين نكته از كجاى آيه استفاده مى شود؟ مى گوئيم: از كلمه «كُلَّ اُناسٍ»

كه اين جمله مى فهماند در هر دوره و هر جا كه انسان هائى باشند، امامى نيز هست كه شاهد بر اعمال ايشان است.

و معل__وم است كه چني__ن مقام__ى يعنى مقام امام__ت با اين شراف__ت و عظمت__ى كه دارد، هرگ__ز در كس__ى ياف__ت نمى ش__ود، مگ_ر آن كه ذات__ا سعي__د و پ__اك باش__د.

از اين دو استفاده دو نتيجه عايد مى شود: اول اين كه امام بايد معصوم از هر

(184) روش هاى مديريت، برنامه ريزى و پيام رسانى

ضلالت و گناهى باشد، وگرنه مهتدى به نفس نخواهد بود، بلكه محتاج به هدايت غير خ__واه__د ب__ود و آي__ه ش__ريف__ه از مشخصات امام اين را بيان كرد، كه او محتاج به ه__داي_ت احدى نيست، پس ام__ام معصوم است.

آيه شريفه: «وَ جَعَلْناهُمْ اَئِمَّةً يَهْدُونَ بِاَمْرِنا وَ اَوْحَيْنا اِلَيْهِمْ فِعْلَ الْخَيْراتِ وَ اِقامَ الصَّلوةِ وَ ايتاءَالزَّكوةِ وَكانُوا لَناعابِدينَ - ايشان را امامان كرديم، كه به امر ما هدايت كنند و به ايشان وحى كرديم فعل خيرات و اقامه نماز و دادن زكات را و ايشان همواره پرستندگان ماين__د!» (73 / انبياء) نيز بر اين معن__ا دلالت دارد، چون مى فهماند عمل امام هر چه باشد خيراتى است كه خودش به سوى آن ها هداي__ت شده، نه به هداي__ت ديگران، بلكه به هدايت خود و به تأيي__د اله_ى و تسديد ربانى.

دوم اين كه عكس نتيجه اول نيز به دست مى آيد و آن اين است كه هر كس معصوم نباشد، او امام و هادى به سوى حق نخواهد بود.

مشخصات امام و پيشوا در فرهنگ قرآن (185)

از بيان__ى ك__ه گذش__ت چن_د مطل__ب روش__ن گردي____د:

اول: اين كه امامت مقام__ى است كه بايد از ط__رف خداى تعال__ى معي_ن و جعل شود.

دوم:

اين كه امام بايد به عصمت الهى معصوم بوده باشد.

سوم: اين كه زمين مادامى كه موجودى به نام انسان بر روى آن هست، ممكن نيست از وجود امام خالى باشد.

چهارم: اين كه امام بايد مؤي__د از ط_رف پروردگار باشد.

پنجم: اين كه اعمال بندگان خدا هرگز از نظر امام پوشيده نيست و امام بدان چه كه م_ردم مى كنند آگاه است.

ششم: اين كه امام بايد به تمام__ى مايحتاج انسان ه__ا علم داشت__ه باش__د، چه در ام__ر مع__اش و دنيايش__ان و چه در امر مع___اد و دينش__ان.

هفتم: اين كه مح__ال است با وج__ود امام كس__ى پيدا شود كه از نظر فضائل

(186) روش هاى مديريت، برنامه ريزى و پيام رسانى

نفسان__ى مافوق امام باشد.

و اين هفت مسئل__ه از امهات و رؤس مسائ__ل امامت اس__ت، كه از آيه م__ورد بحث در صورتى كه منضم با آيات ديگر شود استفاده مى شود (و خدا راهنما است!) (1)

كرم است.» (251 / بقره)

و در قرآن كريم آيات بسيارى است كه متعرض مُلك يعنى ولايت و وجوب اطاعت والى و مسائلى ديگر مربوط به ولايت شده است و آياتى ديگر است كه ملك و ولايت را موهبت و نعمت شمرده، مثلاً مى فرمايد: «وَ اتَيْناهُمْ مُلْكا عَظيما،» (54 / نساء) و يا مى فرمايد:

«وَ جَعَلَكُمْ مُلُوكا وَ اتاكُمْ ما لَمْ يُؤْتِ اَحَدامِنَ الْعالَمينَ،» (20 / مائده)

و يا فرموده: «وَ اللّهُ يُؤْت_ى مُلْكَهُ مَنْ يَشاءُ...،» (247 / بقره) و آياتى ديگر از اين قبيل.

چيزى كه هست ق__رآن مسأله سلطنت و حكومت را به شرط__ى كرامت خوان__ده كه با تقوا توأم باش__د، چون در بين تمامى امورى كه ممكن اس__ت از مزاياى حيات شمرده

(188) روش هاى مديريت، برنامه ريزى و پيام رسانى

شود كرام__ت را منحصر در تقوا نم__وده است.

و چون حساب تقوا تنها به دست خدا است، هيچ كسى نمى تواند با ملاك تقوا بر ديگران بزرگى بفروشد، به همين جهت پس هيچ فخرى براى احدى بر احدى نيست، براى اين كه اگر كسى بخواهد به امور مادى و دنيوى بر ديگران فخر كند كه امور دنيوى فخر ندارد و قدر و منزلت تنها از آن دين است و اگر بخواهد با امور اخروى فخر بفروشد كه آن هم به دست خداى سبحان است.

قرآن مردم را دعوت به اين نكرده كه در مقام تأسيس سلطنت و تشييد بنيان قيصريت و كسرويت برآيند، بلكه مسأله ملك را شأنى از شؤون مجتمع انسانى مى داند و اين وظيفه را به دوش اجتماع نهاده است، همان طور كه مسأله تعليم و يا تهيه نيرو براى ترساندن كفار را وظيفه عموم دانسته است،

بلكه اصل را تشكيل اجتماع و اتحاد و اتفاق بر دين مى داند واز تفرقه و دشمنى نهى نموده و فرموده است: «وَ اَنَّ ه_ذا صِراطى

سرپرستى و مديريت صحيح جامعه از نظر قرآن (189)

مُسْتَقيم_ا فَ_اتَّبِعُ__وهُ وَ لا تَتَّبِعُ_وا السُّبُ__لَ فَتَفَ__رَّقَ بِكُ__مْ عَنْ سَبيلِ__هِ...!» (153 / انعام)

پس قرآن كريم - به طورى كه ملاحظه مى كنيد - مردم را دعوت نمى كند مگر به سوى تسليم خداى يگانه شدن و از جوامع تنها آن جامعه را معتبر مى داند كه جامعه اى دينى باشد و جوامع ديگر كه هر يك شريكى براى خدا قرار مى دهند و در برابر هر قصر مشيدى خضوع نموده، در برابر هر قيصر و كسرائى سر فرود مى آورند و براى هر پادشاهى مرز و حدودى جغرافيائى و براى هر طايفه اى، وطنى جداگانه قائلند، خرافاتى ديگر از اين قبيل را جزء مقدسات خود مى دانند، طرد نموده، چنين اجتماعى را از درجه اعتبار ساقط مى داند. (1)

1- المي__زان ج :3 ص: 232 .

(190) روش هاى مديريت، برنامه ريزى و پيام رسانى

طورى كه هيچ گوشه از زندگى آن جناب از نظرش دور نماند، آن گاه برگردد تمامى آياتى كه در مورد اخلاق و قوانين راجع به اعمال، يعنى احكام عبادتى و معاملاتى و سياسى و ساير روابط ومعاشرات اجتماعى را مورد دقت قرار دهد، چون اگر از اين راه وارد شود دليلى از ذوق

ولايت و رهبرى جامعه بزرگ اسلامى (191)

قرآن و تنزيل الهى در يكى دو جمله انتزاع خواهد كرد كه لسانى گويا و كافى و بيانى روشن و وافى داشته باشد، آن چنان گويا و روشن كه هيچ دليلى ديگر آن هم در يك جمله و دو جمله به آن گويائى و روشنى يافت نشود.

در همين جا نكته ديگرى است كه كاوش گر بايد به امر آن اعتنا كند و آن اين است كه تمامى آياتى كه متعرض مسأله اقامه عبادات و قيام به امر جهاد و اجراى حدود و قصاص و غي_ره است خطاب هايش متوجه عموم مؤمنين است نه رسول خدا صلى الله عليه و آله به تنهائى، مانند آيات زير:

«وَ اَقيمُ____والصَّل________وةَ!» (43 / بقره)

«وَ اَنْفِقُوا ف_ى سَبي__لِ اللّهِ!» (195 / بقره)

«كُتِ__بَ عَلَيْكُ__مُ الصِّي__امُ!» (183 / بقره)

«وَ لْتَكُ__نْ مِنْكُ__مْ اُمَّةٌ يَدْعُ__ونَ اِلَى الْخَيْ__رِ وَ يَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ يَنْهَوْنَ

(192) روش هاى مديريت، برنامه ريزى و پيام رسانى

عَ__نِ الْمُنْكَ___رِ!» (104 / آل عمران)

«وَ جاهِدُوا فى سَبيلِه!» (35/ مائده)

«وَ ج__اهِ__دوُا فِى اللّ__هِ حَ__قَّ جِه___ادِهِ!» (78 / حج)

«اَلزّانِيَةُ وَ الزّانى فَاجْلِدوُا كُلَّ واحِدٍ مِنْهُما!» (2 / نور)

«وَالسّارِقُ وَ السّارِقَةُ فَاقْطَعُوا اَيْدِيَهُما!» (38 / مائده)

«وَ لَكُ___مْ فِ__ى الْقِص___اصِ حَي____وةٌ!» (179 / بقره)

«وَ اَقيمُوا الشَّهادَةَ لِلّهِ!» (2 / طلاق)

«وَ اعْتَصِمُ__وا بِحَبْ__لِ اللّ__هِ جَميع__ا وَ لا تَفَ____رَّقُ___وا!» (103

/ آل عمران)

«اَنْ اَقيمُ__وا الدّينَ وَ لا تَتَفَرَّقُ__وا فيهِ!» (13 / شورى)

«وَ ما مُحَمَّدٌ اِلاّ رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِ الرُّسُلُ اَفَاِنْ ماتَ اَوْ قُتِلَ انْقَلَبْتُمْ عَلى اَعْقابِكُمْ وَ مَنْ يَنْقَلِبْ عَلى عَقِبَيْهِ فَلَنْ يَضُرَّ اللّهَ شَيْئا وَ سَيَجْزِى اللّهُ

ولايت و رهبرى جامعه بزرگ اسلامى (193)

الشّاكِرينَ!» (144/آل عمران)

و آيات بسيارى ديگر، كه از همه آن ها استفاده مى شود دين يك صبغه و روش اجتماعى است كه خداى تعالى مردم را به قبول آن وادار نموده، چون كفر را براى بندگان خود نمى پسندد و اقامه دين را از عموم مردم خواسته است، پس مجتمعى كه از مردم تشكيل مى يابد اختيارش هم به دست ايشان است، بدون اين كه بعضى بر بعضى ديگر مزيت داشته باشند و يا زمام اختيار به بعضى از مردم اختصاص داشته باشد و از رسول خدا صلى الله عليه و آله گرفته تا پائين، همه در مسؤوليت امر جامعه برابرند و اين برابرى از آي__ه زير به خوب__ى استف___اده مى ش_ود:

«اَنّى لااُضيعُ عَمَلَ عامِلٍ مِنْكُمْ مِنْ ذَكَرٍ اَوْ اُنْثى بَعْضُكُمْ مِنْ بَعْضٍ!» (195 / آل عمران)

چون اطلاق آيه دلالت دارد بر اين كه هر تأثير طبيعى كه اجزاى جامعه اسلامى در اجتماع دارد، همان طور كه تكوينا منوط به اراده خدا است، تشريعا و قانونا نيز منوط به

(194) روش هاى مديريت، برنامه ريزى و پيام رسانى

اجازه او است و او هيچ عملى از اعمال فرد فرد مجتمع را بى اثر نمى گذارد و در جاى ديگر قرآن مى خوانيم:

«اِنَّ الاَْرْضَ لِلّهِ يُورِثُها مَ_نْ يَش_آءُ مِ_نْ عِب_ادِهِ وَ الْعاقِبَ__ةُ لِلْمُتَّقينَ!» (128 / اعراف)

بله تفاوتى كه رسول خدا صلى الله عليه و آله با ساير افراد جامعه دارد اين است كه او صاحب دعوت و هدايت و تربيت است،

پس آن جناب نزد خداى تعالى متعين است براى قيام بر ش__أن امت، ولايت و امامت و سرپرست__ى امور دنيا و آخرتش__ان، مادام ك__ه در بينش__ان باش_د.

ليكن چيزى كه در اين جا نبايد از آن غفلت ورزيد، اين است كه اين طريقه و رژيم از ولايت و حكومت و يا بگو امامت بر امت غير رژيم سلطنت است، كه مال خدا را غنيمت صاحب تخت و تاج و بندگان خدا را بردگان او دانسته، اجازه مى دهد هر كارى كه خواست با اموال عمومى بكند و هر حكمى كه دلش خواست در بندگان خدا براند، چون

ولايت و رهبرى جامعه بزرگ اسلامى (195)

رژيم حكومتى اسلام يكى از رژيم هائى نيست كه بر اساس بهره كشى مادى وضع شده باشد و حتى دموكراسى هم نيست، چون با دموكراسى فرق هاى بسيار روشن دارد، كه به هيچ وجه نمى گذارد، آن را نظير دموكراسى بدانيم و يا با آن مشتبه كنيم.

يكى از بزرگ ترين تفاوت ها كه ميان رژيم اسلام و رژيم دموكراسى هست اين است كه در حكومت هاى دموكراسى از آن جا كه اساس كار بهره گيرى مادى است، قهرا روح استخدام غير و بهره كشى از ديگران در كالبدش دميده شده و اين همان استكبار بشرى است كه همه چيز را تحت اراده انسان حاكم و عمل او قرار مى دهد، حتى انسان هاى ديگر را، امروز با چشم خود مى بينيم چگونه بر سر ملل ضعيف مى تازد و چه ظلم ها و اجحافات و تحكماتى را درباره آنان روا مى دارد. فراعنه مصر و قيصرهاى امپراطورى روم و كسراهاى امپراطورى فارس، اگر ظلم مى كردند، اگر زور مى گفتند، اگر با سرنوش__ت مردم بازى نموده به دل خ__واه خود در آن عمل

مى كردند، تنها در رعيت خود مى كردند.

(196) روش هاى مديريت، برنامه ريزى و پيام رسانى

ام__روز هم اگر در روابطى كه بي__ن ابرقدرت ها و ملت ه__اى ضعيف برقرار است دقت كني__م، مى بيني__م كه تاري__خ و ح__وادث آن درس__ت براى عص__ر ما تك__رار شده و ب__از ه__م تكرار مى ش__ود، چيزى كه هس__ت شك__ل سابق__ش ع__وض ش__ده اس__ت.

يك_ى ديگر از تفاوت ها كه بين رژيم هاى به اصطلاح دموكراسى و بين رژيم حكومت اسلامى هست اين است كه تا آن جا كه تاريخ نشان داده و خود ما به چشم مى بينيم، هيچ يك از اين رژيم هاى غير اسلامى خالى از اختلاف فاحش طبقاتى نيست، جامعه اين رژيم ها را، دو طبقه تشكيل مى دهد، يكى طبقه مرفه و ثروتمند و صاحب جاه و مقام و طبقه ديگر فقير و بينوا و دور از مقام و جاه و اين اختلاف طبقاتى بالاخره منجر به فساد مى گردد، براى اين كه فساد لازمه اختلاف طبقاتى است، اما در رژيم حكومتى و اجتماعى اسلام افراد اجتماع همه نظير هم مى باشند، تنها تفاوتى كه بين مسلمين هست

ولايت و رهبرى جامعه بزرگ اسلامى (197)

هم__ان تفاوتى است كه قريح__ه و استعداد اقتضاى آن را دارد و از آن ساكت نيست و آن تنه__ا و تنه__ا تقوا است كه زم__ام آن به دست خداى تعال__ى است نه به دس__ت مردم و اين خ__داى تعال__ى است كه مى فرمايد:

«يااَيُّهَاالنّاسُ اِنّاخَلَقْناكُمْ مِنْ ذَكَرٍ وَ اُنْثى وَجَعَلْناكُمْ شُعُوبا وَ قَبائِلَ لِتَعارَفُوا اِنَّ اَكْرَمَكُمْ عِنْدَاللّهِ اَتْقيكُمْ!» (13 / حجرات)

و ني__ز مى فرمايد: «فَاسْتَبِقُوا الْخَيْراتِ!» (148 / بقره)

و با اين حساب در رژيم اجتماعى اسلام بين حاكم و محكوم، امير و مأمور، رئيس و مرئوس، حر و برده، مرد و

زن، غنى و فقير، صغير و كبير، و... هيچ فرقى نيست، يعنى از نظ__ر جريان قانون دينى، در حقش__ان برابرند و هم چني__ن از جهت نبود تفاضل و فاصله طبقات_ى در شؤون اجتماع__ى در يك سطح و در يك افقن__د، دليلش هم سيره نبى اكرم صلى الله عليه و آله است كه تحيت و سلام بر صاحب آن سيره باد !

(198) روش هاى مديريت، برنامه ريزى و پيام رسانى

تفاوت ديگر اين كه قوه مجريه در اسلام طايفه اى خاص و ممتاز در جامعه نيست، بلكه تمامى افراد جامعه مسؤول اجراى قانونند، بر همه واجب است كه ديگران را به خير دعوت و به معروف امر و از منكر نهى كنند، به خلاف رژيم هاى ديگر كه به افراد جامعه چنين حقى را نمى دهد، البته فرق بين رژيم اجتماعى اسلام، با ساير رژيم ها بسيار است كه بر هيچ فاضل و اهل بحثى پوشيده نيست. (1)

بود.

و وقتى ولى امر مى گويد: كتاب و سنت چنين حكم مى كنند قول او نيز حجتى است قطعى، چون فرض اين است كه آيه شريفه، ولى امر را مفترض الطاعه دانسته و در وجوب اطاعت از او هيچ قيد و شرطى نياورده، پس گفتار اولى الامر نيز بالاخره به كتاب و سنت برگشت مى كند.

از اين جا روشن مى شود كه اين اولى الامر - حال هر كسانى كه بايد باشند _ حق ندارن__د حكمى جديد غي__ر حكم خ__دا و رس__ول را وض__ع كنن__د و نيز نمى توانند

(200) روش هاى مديريت، برنامه ريزى و پيام رسانى

حكم__ى از احكام ثاب_ت در كتاب و سنت را نسخ نمايند.

غير از خدا و رسول هيچ كس حق جعل حكم ندارد، اما آن چه اولى الامر وظيفه دارند اين است كه رأى خود را در مواردى كه ولايتشان در آن نافذ است ارائه دهند و يا بگو در قضايا و موضوعات عمومى و كلى حكم خدا و رسول را كشف كنند.

الامر (201)

عينا در اولى الامر نيز جريان مى يابد، چيزى كه هست نيروى عصمت در رسول از آن جا كه حجت هايى از جهت عقل و نقل بر آن اقامه شده فى حدنفسه و بدون در نظر گرفتن اين آيه امرى مسلم است و ظاهرا در اولى الامر اين طور نيست و ممكن است كسى توهم كند كه اولى الامرى كه نامشان در اين آيه آمده لازم نيست معصوم باشند و معناى آيه شريفه بدون عصمت اولى الامر هم درست مى شود.

با توجه به اين كه آيه شريف__ه از هر قيدى مطل__ق است و لازم__ه مطلق بودنش همين است كه بگويي__م همان عصمتى كه در مورد رسول مسلم گرفته شد، در مورد اولى الامر نيز اعتبار ش__ده باشد و خلاص__ه ك__لام: منظور از اول__ى الامر، آن افراد معينى هستند كه مانن__د رسول خ_دا صلى الله عليه و آله داراى عصمتن_د.

(202) روش هاى مديريت، برنامه ريزى و پيام رسانى

معنا ندارد بفرمايد وقتى در اين گونه احكام تنازع كرديد، ولى امر خود را رها كرده، به خدا و رسولش مراجعه كنيد.

بنابراين آيه شريفه دلالت دارد بر اين كه مراد از كلمه شى ء خصوص احكام دينى است، كه احدى حق ندارد در آن دخل و تصرفى بكند، مثلاً حكمى را كه نبايد انفاذ كند،

(204) روش هاى مديريت، برنامه ريزى و پيام رسانى

انفاذ و حكمى را كه بايد حاكم بداند، نسخ كند، چون اين گونه تصرفات در احكام دينى خاص خدا و رسول او است و آيه شريفه مثل صريح است در اين كه احدى را نمى رسد كه در حكم__ى دينى كه خداى تعالى و رسول گرامى او تشريع كرده اند تصرف كند و در اين معنا هيچ فرق__ى بي_ن اولى الامر و ساير مردم نيست. (1)

افراد عادى براى خود مى گيرند، مثلاً با اين كه خوردن و نخوردن فلان غذا برايش حلال است، تصميم مى گيرد بخورد و يا نخورد، حاكم نيز گاهى صلاح مى داند كه مردم هفته اى دوبار گوشت بخورند.

پس در چنين م__واردى فرد ع__ادى و يا اول__ى الام__ر صلاح خود را در فعلى و يا ترك فعلى مى داند و حكم خدا به ح_ال خود باقى است.

و هم چنان كه يك فرد نمى تواند شراب بنوشد و ربا بخورد و مال ديگران را غصب

(206) روش هاى مديريت، برنامه ريزى و پيام رسانى

نموده ملكيت ديگران را ابطال كند، هر چند كه صلاح خود را در اين گونه كارها بداند، اولى الامر نيز نمى تواند به منظور صلاح كار خود احكام خدا را زير و رو كند، چون اين عمل مزاحم با حكم خداى تعالى است، آرى اولى الامر مى تواند در پاره اى اوقات از حدود و ثغور كشور اسلامى دفاع كند و در وقت ديگر از دفاع چشم بپوشد و در هر دو حال رعايت مصلحت عامه و امت را بكند و يا دستور اعتصاب عمومى و يا انفاق عمومى و يا دستورات ديگرى نظير آن بدهد.

و سخن كوتاه آن كه آن چه يك فرد عادى از مسلمانان مى تواند انجام دهد و برحسب صلاح شخص خودش و با رعايت حفظ حكم خداى سبحان آن كار را بكند و يا در آن چيز تصرف نمايد، ولى امرى كه از قبل رسول خدا صلى الله عليه و آله بر امت او ولايت يافته، نيز مى توان__د آن كار را بكن__د و در آن چيز تصرف نمايد، تنها فرق ميان يك فرد عادى و يك ولى امر با اين كه هر دو مأمورن__د بر حكم خ__دا تحفظ داشت__ه باشند،

اين است كه

اختيارات اولى الامر (207)

يك فرد ع__ادى در آن چه مى كند ص__لاح شخص خود را در نظر دارد و يك ولى امر آن چ__ه مى كند به ص__لاح ح___ال ام__ت مى كند.

در روايات مربوط به نقض حكم تمتع به وسيله عمر برخى از مفسرين استدلال كرده اند به مسأله ولايت و اين كه عمر در نهى از تمتع از حق ولايت خودش استفاده كرد، چون خداى تعالى در آيه: «اَطيعُوا اللّهَ وَ اَطيعُوا الرَّسُولَ وَاُولِى الاَْمْرِ مِنْكُمْ...!» اطاعت اولى الامر را هم مانند اطاعت خدا و رسول واجب كرده است، لكن اين استدلال درستى نيست، براى اين كه ولايتى كه آيه شريفه آن را حق اولى الامر (هر كه هست) قرار داده، شام__ل اين مورد نمى شود، چون اولى الام__ر حق ندارد احك_ام خدا را زير و رو كند. (1)

1- الميزان ج:2 ص:138 (ذيل آيه 196 بقره) و ج:4 ص:614.

(208) روش هاى مديريت، برنامه ريزى و پيام رسانى

اسلام از تعليمات دينى است، كه خاتم پيامبران آن را آورد و هم در عهدخود آن جناب و هم بعداز آن جناب تجربه شد و خود آن حضرت آن را در مدت نبوتش پياده كرد و حتى يك نقطه ضعف در آن ديده نشد، بعد از آن جناب هم تا

هدف از تأسيس حكومت در اسلام (209)

مدتى به آن احكام عمل شد. (1)

است كه انتظار مى رود مردم عليه آن قيام كنند و در نتيجه ورق را برگردانيده و آن چه را كه رسول اللّه صلى الله عليه و آله از بنيان دين بنا كرده منهدم و متلاشى سازند و نيز كشف مى كند از اين كه رسول اللّه صلى الله عليه و آله هم اين معن__ا را تفرس مى كرده و از آن انديشناك بوده و لذا در انتظار فرصتى مناسب و محيطى آرام، ام__روز و فردا مى ك__رده كه بتواند مطل__ب را به عم__وم مسلمي__ن ابلاغ كن__د و مسلمي__ن هم آن را بپذيرند.

اهميت سرپرستى جامعه اسلامى بعد از رسول صلى الله عليه و آله (211)

و در چنين موقعى اين آيه نازل شده است و دستور فورى و اكيد به تبليغ آن حكم داده است.

و بايد دانست كه اين انتظار از ناحيه مشركين و بت پرستان عرب و ساير كفار نمى رفته، بلكه از ناحيه مسلمين بوده زيرا دگرگون ساختن اوضاع و خنثى كردن زحمات رسول خدا صلى الله عليه و آله وقتى از ناحيه كفار متصور است كه دعوت اسلامى منتشر نشده باشد، اما پس از انتشار اگر انقلابى فرض شود جز به دست مسلمين تصور ندارد.

اين مطلب رواياتى را كه هم از طرق عامه و هم از طرق اماميه وارد شده است تأييد مى كند، چون مضمون آن روايات اين است كه آيه شريفه درباره ولايت على عليه السلام نازل شده و خداوند رسول اللّه صلى الله عليه و آله را مأمور به تبليغ آن نموده و آن جناب از اين عمل بيمناك بوده كه مبادا مردم خيال كنند وى از پيش خود پسرعم خود را جانشين خود قرار داده اس__ت و به همين ملاحظ__ه انجام آن ام__ر را به انتظار موقع مناسب تأخير انداخت تا

(212) روش هاى مديريت، برنامه ريزى و پيام رسانى

اين

كه اين آيه نازل شد و در غدير خم آن را عملى كرد و در آن جا فرمود:

«مَ____نْ كُنْ__تُ مَ_____وْلاهُ فَه_____ذا عَلِ__ىٌ مَ____وْلاهُ!»

«هركه من مولاى اويم، اين _ على بن ابيطالب _ نيز مولاى اوست!» (1)

بايد مملكتى را در نظر بگيريم كه در آن عده اى

(214) روش هاى مديريت، برنامه ريزى و پيام رسانى

از نفوس بشر يا به علت و عامل از عوامل طبيعى و يا اقتصادى و يا سياسى دور هم جمع شده و در امور خود مستقل و از ساير جوامع متمايز گشته اند، چون مى بينيم چنين مردمى وقتى مى توانند به اعمال حياتى خود ادامه داده و هر كدام به قدر وزن اجتماعيش كار كرده، از نتايج كار خود بهره مند شوند كه وحدت اجتماعى شان محفوظ باشد و به شهادت تجربه قطعى، وقتى اين وحدت محفوظ مى ماند و زمانى ممكن است عوامل مختلف و اعمال و خواسته هاى متشتت متوجه به يك غرض شود و همه در يك مسير قرار گيرند كه زمام و سرنخ تمامى اين مختلفات در يك جا جمع شده و به دست شخص واحدى سپرده شود كه بتواند با حسن تدبير، حيات جامعه را ادامه دهد، وگرنه در اندك زمان__ى جامعه متلاشى مى گ__ردد و لذا مى بينيم جوامع مترقى دنيا اعمال جزئ__ى را تقسيم نموده و زمام هر قسمت__ى را به يك كرس__ى و يك اداره مى سپارند، آن گاه آن كرسى ها و آن دوائ__ر را نيز به شعبه ه__ايى تقسيم بندى نموده، باز زمام

تشكيلات ادارى انسانهاوسازماندهى الهى درآفرينش (215)

شعب__ه هر قسمتى را به يك كرسى مافوقى مى دهند و اين روش را از پايي__ن به بالا ادامه مى دهن__د تا زمام و سرنخ تمام__ى شؤون كشور را در يك جا متمرك__ز ساخته آن را به دست شخ__ص واحدى كه در بحث ما صاح__ب عرش ناميده مى شود بسپارند.

اثر عجيب اين وحدت در عين كثرت اين است كه وقتى كه يك امرى از ناحيه صاحب عرش صادر مى شود در كم ترين

مدت به جميع كرسى هاى مملكتى رسيده و در هر اداره اى به شكل مناسب به آن اداره متشكل شده، كرسى نشين آن اداره از آن امر درس و دستور مخصوص مناسب با كار خود را مى گيرد، مثلاً همين امر در كرسى هاى مربوط به امور مالى به صورت يك تكليف مالى درمى آيد و در ادارات مربوط به سياست يك دستور سياسى مى شود و در ارتش صورت يك تكليف دفاعى به خود مى گيرد و هم چنين.

پس جميع اعمال و ارادات و احكام بيرون از حد و حصرى كه در پهناى مملكت و در

(216) روش هاى مديريت، برنامه ريزى و پيام رسانى

بين ميليون ها جمعيت جريان دارد پيوسته در كرسى ها و ادارات، مجتمع و متمركز شده و آن ادارات نيز در كرسى هاى مافوق خود متراكم مى شوند تا منتهى به صاحب عرش گردند، آن جا است كه جميع تفاصيل و جزئيات امور جارى در كشور متراكم و متحد مى شود، هم چنان كه اين امر واحد و متمركز در نزد صاحب عرش هر چه از مقام او پايين تر آيد تكثر و انشعابش بيشتر مى شود تا منتهى به اعمال و ارادات اشخاص جامعه گردد.

اين مثال را زديم تا خواننده از اين نظام، كه نظامى است اعتبارى و قراردادى، پى به نظام تكوين ببرد، چون اگر در نظام تكوين دقت كنيم، خواهيم ديد كه آن نيز همين طور است، يعنى حوادث جزئى عالم منتهى به علل و اسباب جزئى است و آن اسباب منتهى و مستند به اسباب كلى ديگرى است، هم چنين تا همه منتهى به ذات خداى سبحان شود، با اين تفاوت كه صاحب عرش در مثالى كه زديم خودش در كرسى هاى پايين و بالاى سر

تشكيلات ادارى انسانهاوسازماندهى الهى درآفرينش (217)

صاحبان

كرسى و حاضر در نزد يك يك افراد نيست، به خلاف خداى سبحان كه با همه و محيط بر همه است، چون مالكيت خداى سبحان حقيقى و مالكيت صاحب عرش در مثال بالا اعتبارى است.

پس در عالم كون با همه اختلافى كه در مراحل آن است مرحله اى وجود دارد كه زم__ام جميع حوادث و اسب__اب كه علت وجود آن حوادثند و ترتيب و رديف كردن سلسل_ه علل و اسباب منتهى به آن جا مى باش__د و نام آن مرحل__ه و مق__ام، عرش است.

صور امور كونيه اى كه به تدبير خداى تعالى اداره مى شود هر چه هست در عرش خداى تعال__ى موجود است و در اين ب__اره است كه مى فرماي__د: «وَ عِنْدَهُ مَفاتِحُ الْغَيْ_بِ....» (59 / انعام)

پس اين كه فرمود: «ثُمَّ اسْتَوى عَلَى الْعَرْشِ،» كنايه است از استيلاء و تسلطش بر ملك خود و قيامش به تدبير امور آن، به طورى كه هيچ موجود كوچك و بزرگى از قلم

(218) روش هاى مديريت، برنامه ريزى و پيام رسانى

تدبيرش ساقط نمى شود و در تحت نظامى دقيق هر موجودى را به كمال واقعيش رسانيده حاجت هر صاحب حاجتى را مى دهد و لذا در سوره يونس آيه 3 پس از ذكر است_واء تدبير خود را ذكر مى كند و مى فرمايد: «يُدَبِّرُ الاَْمْرَ!» (1)

الميزان ج :8 ص: 184 .

پايه هاى اساسى مديريت اجتماع (219)

بشرى با آن استوار است و از نظر اهميت به ترتيب يكى پس از ديگرى قرار دارند ذكر فرموده است، زيرا از نظر اسلام مهم ترين هدفى كه در تعاليمش دنبال شده صلاح مجتمع و اصلاح عموم است، چون هر چند انسان ها فرد فردند و هر فردى براى خود شخصيتى و خير و شرى دارد، وليكن از نظر طبيعتى كه همه انسان ها دارند يعنى طبيعت مدنيت، سعادت هر شخصى مبنى بر صلاح و اصلاح ظرف اجتماعى است كه در آن زندگى مى كند، به طورى كه در ظرف اجتماع فاسد كه از هر سو فساد آن را محاصره كرده باشد رستگارى يك فرد و صالح شدن او بسيار دشوار است و يا به تعبير ديگر عادتا محال است.

به همين جهت اسلام در اصلاح اجتماع اهتمامى ورزيده كه هيچ نظام غير اسلامى به پاى آن نمى رسد، منتها درجه جد و جهد را در جعل دستورات و تعاليم دينى حتى در عبادات از نماز و حج و روزه مبذول داشته، تا انسان ها را هم در ذات خود و هم در ظرف اجتم__اع صالح سازد.

(220) روش هاى مديريت، برنامه ريزى و پيام رسانى

در جمله «اِنَّ اللّهَ يَأْمُرُ بِالْعَدْلِ!» دستور به عدل و داد مى دهد و عدل مقابل ظلم است.

(راغب گفته) عدل دو قسم است: يكى مطلق كه عقل اقتضاى حسن آن را دارد و در هيچ زمان و عصرى منسوخ نمى شود و به هيچ وجه اعتداء و ظلم شمرده نمى شود، مانند احسان به هر كس كه به تو احسان كرده و آزار نكردن كسى را كه او از آزار

تو خوددارى نموده است.

دوم عدلى كه عقل، عدالت بودن آن را تشخيص نداده بلكه به وسيله شرع شناخته مى شود، مانند قصاص و ارش و ديه جنايت و اصل مال مرتد، كه اين قسم از عدالت قابل نسخ هست و در بعضى از زمان ها منسوخ مى شود و به همين جهت قرآن كريم همين عدالت را اعتداء و سيئه خوانده، يك جا فرموده: «فَمَنِ اعْتَدى عَلَيْكُمْ فَ_اعْتَ_دُوا عَلَيْهِ بِمِثْلِ مَا اعْتَدى عَلَيْكُ_مْ _ پس هر كس به شما تج__اوز كرد شما هم به او تجاوز كنيد،» (194 / بقره)

پايه هاى اساسى مديريت اجتماع (221)

و ج__اى ديگر فرموده: «وَ جَزاؤُ سَيِّئَ_ةٍ سَيِّئَةٌ مِثْلُها _ ج__زاى بدى، بدى ديگرى اس__ت مثل آن.» (40 / شورى)

و اين نح__و از عدالت هم__ان است كه در آيه «اِنَّ اللّهَ يَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَ الاِْحْسانِ،» منظور است، چون عدل به معناى مس__اوات در تلافى است، اگر خي__ر است خير و اگر شر اس__ت شر و احس__ان به معناى اين است كه خي__رى را با خي__رى بيشتر از آن تلاف__ى كن__ى و ش__رى را به ش__رى كم تر از آن ج__واب گوئ__ى، (پايان گفت_ار راغ__ب،)

و اين گفتار با تفصيلى كه داده برگشتش به يك جمله معروف است كه مى گويند: عدالت ميانه روى و اجتناب از دو سوى افراط و تفريط در هر امرى است و اين در حقيقت معنا كردن كلمه است به لازمه معناى اصلى، زيرا معناى اصلى عدالت اقامه مساوات ميان امور است به اين كه به هر امرى آن چه سزاوار است بدهى تا همه امور مساوى شود و هر يك در جاى واقعى خود كه مستحق آن است قرار گيرد، پس عدالت در اعتقاد

(222)

روش هاى مديريت، برنامه ريزى و پيام رسانى

اين است كه به آن چه حق است ايمان آورى و عدالت در عمل فردى آن است كه كارى كنى كه سعادتت در آن باشد و كارى كه مايه بدبختى است به خاطر پيروى هواى نفس انجام ندهى و عدالت در مردم و بين مردم اين است كه هر كسى را در جاى خود كه به حكم عقل و يا شرع و يا عرف مستحق آن است قرار دهى، نيكوكار را به خاطر احسانش احسان كنى و بدكار را به خاطر بديش عقاب نمايى و حق مظلوم را از ظالم بستانى و در اجراى قانون تبعيض قائل نشوى!

عدالت هر چند كه به دو قسم منقسم مى شود يكى عدالت انسانى فى نفسه و يكى عدالتش نسبت به ديگران، يكى عدالت فردى، يكى عدالت اجتماعى و نيز هر چند لفظ عدالت مطلق است و شامل هر دو قسم مى شود وليكن ظاهر سياق آيه اين است كه مراد از عدالت، عدالت اجتماعى است و آن عبارت از اين است كه با هر يك از افراد جامعه طورى رفتار شود كه مستحق آن است و در جائى جاى داده شود كه سزاوار آن است و اين خصلتى

پايه هاى اساسى مديريت اجتماع (223)

اجتماعى است كه فرد فرد مكلفين مأمور به انجام آنند، به اين معنا كه خداى سبحان دستور مى دهد هر يك از افراد اجتماع عدالت را بياورد و لازمه آن اين مى شود كه امر متعلق به مجموع نيز بوده باشد، پس هم فرد فرد مأمور به اقامه اين حكمند و هم جامعه كه حكوم__ت عه_ده دار زمام آن است.

مقصود از احسان هم احسان به غير است

نه اين كه فرد كار را نيكو كند، بلكه خير و نفع را به ديگران برساند، آن هم نه بر سبيل مجازات و تلافى بلكه همان طور كه گفتيم به اين كه خير ديگران را با خير بيشترى تلافى كند و شر آنان را با شر كم ترى مجازات كند و نيز ابتدائا و تبرعا به ديگران خير برساند.

و احس__ان صرف نظر از اين كه مايه اصلاح مسكينان و بيچارگان و درماندگان است و علاوه بر اين كه انتشار دادن رحمت و ايجاد محبت است، هم چنين آثار نيك ديگ_رى دارد كه به خ_ود نيكوك__ار برمى گ_ردد، چون باع_ث مى ش__ود ث_روت در اجتماع

(224) روش هاى مديريت، برنامه ريزى و پيام رسانى

به گردش درآي__د و امنيت عموم__ى و سلامتى پدي__د آيد و تحبي__ب قل__وب شود.

«وَ ايتاءِ ذِى الْقُرْب__ى _ دادن م__ال به خويشاون__دان،» (90 / نحل) كه خود يكى از افراد احسان است و اگر خصوص آن را بعد از ذكر عموم احسان ذكر نمود براى اين بود كه بر مزيد عنايت به اصلاح اين مجتمع كوچك خاندان دلالت كند زيرا تشكيل صحيح اين مجتمع كوچك است كه باعث اصلاح مجتمع مدنى بزرگ مى شود، هم چنان كه مجتمع ازدواج يعنى تشكيل خانواده، مجتمعى كوچك تر از مجتمع خاندان و دودمان است و سببى است مقدم بر آن و مايه به وجود آمدن آن. و مراد از «ايتاءِ» دادن خمس است كه خداى تعالى آن را واجب كرده است.

«وَ يَنْهى عَنِ الْفَحْشاءِ وَالْمُنْكَرِ وَالْبَغْىِ يَعِظُكُمْ لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ!» (90/نحل)

اين سه عنوان يعنى فحشاء و منكر و بغى هر چند از نظر مصداق غالبا يكى هستند، مثلاً هر كارى كه فحشاء باشد غالبا منكر هم هست

و هر كارى كه بغى باشد، غالبا فحشاء و منكر نيز هست، ليكن نهى در آيه متعلق به آن ها شده به خاطر عنوانى كه

پايه هاى اساسى مديريت اجتماع (225)

دارند، چون وقوع اعمالى كه يكى از اين سه عنوان را دارد در مجتمع باعث شكاف عميق ميان اعمال اجتماعى صادره از اهل آن اجتماع مى شود. و اعمال اجتماع از هم پاشيده شده نيروها هدر مى رود و آن التيام و وحدت عمل از هم گسيخته گشته، نظام فاسد و مجتمع دچار انحلال مى شود، هرچندكه در ظاهر و صورت به پا ايستاده باشد و وقتى نظام از هم پاشي__ده شد هلاك سعادت افراد حتمى است. (1)

تكوينى و عملى است باطنى، ناگزير مراد از امرى كه با آن هدايت صورت مى گيرد نيز امرى تكوينى خواهد بود نه تشريعى، كه صرف اعتبار است، بلكه همان حقيقتى است كه آيه شريفه :

«اِنَّما اَمْرُهُ اِذا اَرادَ شَيْئا اَنْ يَقُولَ لَهُ كُنْ فَيَكُونُ، فَسُبْح__انَ الَّ__ذى بِيَ__دِه مَلَك__ُوتُ كُلِّ

وظايف پيشوايان و امامان در قاموس قرآن (227)

شَ____ىْ ءٍ وَ اِلَيْ____هِ تُ__رْجَع__ُونَ!» (82 و 83 / يس) آن را تفسير مى كند و مى فهماند كه هدايت به امر خدا از فيوضات معنوى و مقامات باطنى است كه مؤمنين به وسيله عم__ل صال__ح به سوى آن هداي_ت مى شون__د و به رحم_ت پروردگارش__ان ملبس مى گردن__د.

و چون امام به وسيله امر، هدايت مى كند مى فهميم كه خود امام قبل از هر كس متلبس به آن هدايت است و از او به ساير مردم منتشر مى شود و بر حسب اختلافى كه در مقامات دارند، هر كس به قدر استعداد خود از آن بهره مند مى شود، از اين جا مى فهميم كه امام رابط ميان مردم و پروردگارشان در اخذ فيوضات ظاهرى و باطنى است، هم چنان كه پيغمبر رابط ميان مردم و خداى تعالى است در گرفتن فيوضات ظاهرى، يعنى شرايع الهى كه از راه وحى نازل گشته و از ناحيه پيغمبر به ساير مردم منتشر مى شود.

و نيز مى فهميم كه امام دليلى است كه نفوس را به سوى مقاماتش راهنمايى مى كند

(228) روش هاى مديريت، برنامه ريزى و پيام رسانى

هم چنان كه پيغمبر دليلى است كه مردم را به سوى اعتقادات حق و اعمال صالح راه مى نمايد، البته بعضى از اولياى خدا تنها پيغمبرند و بعضى تنها امامند و بعضى داراى هر دو مقام هستند، مانند ابراهيم و دو فرزندش.

«وَ اَوْحَيْن__ا

اِلَيْهِمْ فِعْلَ الْخَيْ__راتِ وَ اِقامَ الصَّل__وةِ وَ ايتاءَالزَّكوةِ،» (73 / انبياء) دلال__ت دارد بر اي__ن ك__ه فع__ل خي__رات تحق__ق يافت__ه، به اين معن__ا كه وح__ى متعل__ق به فعل ص__ادر از ايش__ان ش__ده است.

و ساده تر اين كه عمل خيرات كه از ايشان صادر مى شده، به وحى و دلالتى باطنى و الهى بوده كه مقارن آن صورت مى گرفته و اين وحى غير وحى مشرعى است كه اولاً فعل را تشريع مى كند و سپس انجام آن را بر طبق آن چه تشريع شده بر آن مترتب مى سازد. مؤيد اين معنا جمله بعدى است كه مى فرمايد: «وَكانُوا لَناعابِدينَ،» زيرا اين جمله به ظاهرش دلالت دارد بر اين كه ائمه قبل از وحى هم خداى را عبادت مى كرده اند و وحى، ايشان را تأييد نموده است و عبادتشان با اعمالى بوده كه وحى تشريعى قبلاً

وظايف پيشوايان و امامان در قاموس قرآن (229)

برايشان تشريع كرده بود، پس اين وحى كه متعلق به فعل خيرات شده، وحى تسديد يا تأييد است، نه وحى تشريع.

پس حاصل كلام اين شد كه ائمه مؤيد به روح القدس و روح الطهاره و مؤيد به قوتى ربانى هستند كه ايشان را به فعل خيرات و اقامه نماز و دادن زكات (انفاق مالى مخصوص به هر شريعتى،) دعوت مى كند. (1)

صالحان منتقل شود و بركات زندگى در زمين مختص ايشان شود و اين بركات يا دنيايى است كه برمى گردد به تمتع صالحان از حيات دنيوى كه در اين صورت خلاصه مفاد آيه اين مى شود كه: به زودى زمين از لوث شرك و گناه پاك گشته و جامعه بشرى صالح كه خداى را بندگى كنند و به وى شرك نورزند در آن زندگى كند هم چنان كه آيه: «وَعَدَاللّهُ الَّذينَ امَنُوا مِنْكُمْ وَ عَمِلُواالصّالِحاتِ لَيَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِى الاَْرْضِ...يَعْبُدوُنَنى لايُشْرِكُونَ بىشَيْئا،» (55/نور) از آن خبر مى دهد.

و يا اين بركات اخروى است كه عبارت است از مقامات قربى كه در دنيا براى خود كسب كردند چون اين مقامات هم، از بركات حيات زمينى است هر چند كه خودش از نعيم آخرت است، هم چنان كه آيه: «وَ قالُوا الْحَمْدُ لِلّهِ الَّذى صَدَقَنا وَعْدَهُ وَ اَوْرَثَنَا الاَْرْضَ نَتَبَوَّأُ مِنَ الْجَنَّةِ حَيْثُ نَشاءُ!» (74 / زمر) كه حكايت كلام اهل بهشت است و آيه: «اُولئِكَ

سرانجام حكومت دينى صالح: وراثت زمين (231)

هُمُ الْوارِثُ__ونَ ، اَلَّذينَ يَرِثُ__ونَ الْفِ_رْدَوْسَ...،» (10 و 11 / مؤمنون) بدان اشاره مى كنند.

از همين جا معلوم مى شود كه آيه مورد بحث خاص به يكى از دو وراثت هاى دنيايى و آخرتى نيست بلكه هر دو را شامل مى شود.

در تفسي__ر قمى در ذيل آيه: «اَنَّ الاَْرْضَ يَرِثُها عِبادِىَ الصّالِحُونَ،» آمده كه ف_رمودند: درب__اره قائم و اصح__اب او است.

روايات در باب مهدى عليه السلام و ظهور او و پركردنش زمين را از عدل بعد از پرشدنش از ظل__م و جور - چه از ط__رق عام__ه و چه از ط__رق خاص__ه و چ__ه از رسول خدا صلى الله عليه و آله و چ__ه از ائمه ه__دى عليه السلام آن ق__در زي__اد

اس__ت كه ب__ه ح__د ت_وات__ر رسيده است. (1)

1- الميزان ج :14 ص: 465 .

(232) روش هاى مديريت، برنامه ريزى و پيام رسانى

جامعه اى بود كه در عهد رسول خدا صلى الله عليه و آله در آن جامعه نماز به پا مى شد، زكات داده مى شد، امر به معروف و نهى از منكر مى شد و اين جامعه به طور قطع سمبل و مصداق بارز اين آيه است و حال آن كه مى دانيم كه در تشكيل چنين جامعه اى انصار عامل مهم بودند نه

(234) روش هاى مديريت، برنامه ريزى و پيام رسانى

مهاجرين. توصيف در آيه توصيف از فرد فرد مسلمانان نبوده، بلكه وصف مجموع من حي__ث المجم_وع است.

و جمل__ه: «وَ لِلّ__هِ عاقِبَ__ةُ الاُْمُ__ورِ،» تأكي__د وع_ده نصرتى اس__ت كه قبلاً داده بود و نيز چي_ره كردن مؤمني_ن است بر دشمن_ان دي_ن كه به ايش__ان ظل_م ك_رده بودن_د. (1)

و چه غير مالى، البته همه اين ها در صورتى است كه اين تصميم گيرى ها به صلاح حال مجتمع باشد و با اهل مملكت يعنى مسلمانان داخل و ساكن در قلمرو حكومت مشورت كند، هم چنان كه خداى تعالى در آيه شريفه: «وَ شاوِرْهُمْ فِى الاَْمْ__رِ فَاِذا عَزَمْ__تَ فَتَوَكَّلْ عَلَ__ى اللّهِ!» (159 / آل عمران) هم به ولاي__ت حاكم كه در عصر نزول آيه، رسول خدا صلى الله عليه و آله بوده اش__اره دارد و ه__م به مسأله مش__ورت، همه اين ه__ا كه گفت__ه ش_د درباره ام__ور

(236) روش هاى مديريت، برنامه ريزى و پيام رسانى

عامه ب__ود و در عي__ن ح__ال ام_ورى ب_ود جزئ_ى مرب_وط ب__ه عم__وم اف__راد جامع__ه.

امور جزئى با دگرگون شدن مصالح و اسباب كه لايزال يكى حادث مى شود و يكى ديگر از بين مى رود دگرگون مى شود و اين گونه امور، غير احكام الهيه است كه كتاب و سنت مشتمل بر آن است چون احكام الهى دائمى و به مقتضاى فطرت بشر است و نسخ راهى به آن ندارد (هم چنان كه حوادث راهى به نسخ بشريت ندارد،) كه بيان تفصيلى آن ج_ائى ديگر دارد. (1)

1- الميزان ج :4 ص: 191 .

مديريت امور جارى و حوادث روزمره (237)

(238)

مِنْها زَوْجَها وَ اَنْزَلَ لَكُمْ مِنَ الاَْنْعامِ ثَمانِيَةَ

(239)

اَزْواجٍ يَخْلُقُكُمْ فىبُطُونِ اُمَّهاتِكُمْ خَلْقا مِنْ بَعْدِ خَلْقٍ فى ظُلُماتٍ ثَلاثٍ ذلِكُمُ اللّهُ رَبُّكُمْ لَهُ الْمُلْكُ لا اِلهَ اِلاّ هُوَ فَاَنّى تُصْرَفُونَ!»

«شما را از يك انسان آفري__د و آن گاه همسر آن انسان را هم از جنس خود او قرار داد و ب__راى شما از چارپاي__ان هشت جفت ن__ازل كرد شما و چارپايان را در شكم مادران نسلاً بعد نسل مى آفريند آن هم در ظلمت هاى سه گانه، اين خداست پروردگ__ار شما كه ملك از آن اوست. جز او هي_چ معبودى نيس__ت پس ديگر به كجا منح__رف مى شويد!» (6 / زمر)

در اين دو آيه بين خلقت و تدبير جمع شده و خداى سبحان در كلام عزيزش هر جا در صدد اثبات توحيد در ربوبيت و الوهيت و ابطال مسلك مشركين برمى آيد، بين خلقت و تدبير جمع مى كن__د و به اين نكته اش__اره مى كند كه تدبي__ر خارج از خلقت نيست، بلكه به يك معنا هم__ان خلقت است، هم چن__ان كه خلقت به يك معن__ا هم_ان تدبير است.

پس جمله «خَلَ_قَ السَّم_واتِ وَ الاَْرْضَ بِ_الْحَقِّ،» اشاره است به مسأله خلقت و عبارت

(240) روش هاى مديريت، برنامه ريزى و پيام رسانى

«بِالْحَقِّ» اشاره است به مسأله بعث و قيامت، چون خلقت وقتى به حق و غير باطل است كه غرض و غايتى در آن باشد و خلقت به سوى آن غرض سوق داده شود و اين همان بعث است كه خداى تعالى در باره اش فرموده: « وَ ما خَلَقْنَا السَّمآءَ وَ الاَْرْضَ وَ ما بَيْنَهُما باطِلاً!» (27 / ص)

و جمله «يُكَوِّرُ اللَّيْلَ عَلَى النَّهارِ وَ يُكَوِّرُ النَّهارَ عَلَى اللَّيْلِ،» (5 / زمر) به مسأله تدبير اشاره مى كند. مراد از آن پشت

سر هم قرار گرفتن شب و روز به طور استمرار است كه لاينقطع مى بينيم روز شب را و شب روز را پس مى زند و خود ظهور مى كند و اين همان مسأله تدبير است.

خداى سبح__ان خورشيد و ماه را رام و مسخ__ر كرده تا بر طبق نظام جارى در عال__م زمينى، جري__ان يابند و اين جري__ان تا مدت__ى معين باشد و از آن تج__اوز نكنند.

«خَلَقَكُمْ مِنْ نَفْسٍ واحِدَةٍ ثُمَّ جَعَلَ مِنْها زَوْجَها...،» (6 / زمر) خطاب در اين آيه به عموم

تدبير و برنامه ريزى در آفرينش (241)

بشر است. مراد از نفس واحده، به طورى كه نظاير اين آيه تأييد مى كند، آدم ابوالبشر اس__ت و مراد از زوج ها همس_ر اوست كه از نوع خود او است و در انسانيت مثل او است.

و مراد اين است كه: خداى تعالى اين نوع را خلق كرد و افراد آن را از نفس واحد و همسرش بسيار كرد.

«وَ اَنْزَلَ لَكُمْ مِنَ الاَْنْعامِ ثَمانِيَةَ اَزْواجٍ...،» (6 / زمر) كلمه انعام به معناى شتر و گاو و گوسفند و بز است و اگر آن ها را هشت جفت خوانده، به اين اعتبار مجموع نر و ماده آن هاست. و نيز اگر از خلقت چارپايان در زمين تعبير كرده به اين كه ما آن ها را نازل كرديم با اين كه آن حيوان ها از آسمان نازل نشده اند، به اين اعتبار است كه خداى تعالى ظهور موجودات در زمين را بعد از آن كه نبودند انزال آن خوانده، چون در آيه شريفه «وَ اِنْ مِنْ شَىْ ءٍ اِلاّ عِنْدَنا خَزائِنُهُ وَ ما نُنَزِّلُهُ اِلاّ بِقَدَرٍ مَعْلُومٍ،» (21 / حجر) به طور كلى موج__ودات را ن__ازل ش__ده و اندازه گي__رى شده از

خزينه هاي__ى مى داند ك__ه از هر چي_ز بى اندازه اش در آن جاست.

(242) روش هاى مديريت، برنامه ريزى و پيام رسانى

«يَخْلُقُكُمْ فى بُطُونِ اُمَّهاتِكُمْ خَلْقا مِنْ بَعْدِ،» (6 / زمر) اين جمله بيان كيفيت خلقت نام بردگان قبلى، يعنى انسان و انعام است. و اين كه خطاب را تنها متوجه انسان كرده و مى فرمايد: شما را خلق مى كند به اعتبار اين است كه در بين اين پنج نوع جان دار، تنها انسان داراى عقل است، لذا جانب او را بر ديگران غلبه داده و خطاب را متوجه او كرده است و معناى خلق بعد از خلق پشت سر هم بودن آن است، مانند نطفه را علقه كردن و علقه را مضغه كردن و هم چنين.

و مراد از ظلمات ثلاث: ظلمت شكم، رحم و ظلمت مشيمه (تخمدان) است و همين معنا را صاحب مجمع البيان از امام باقر عليه السلام روايت كرده است.

و آيه شريفه كه مى فرمايد: «فى بُطُونِ اُمَّهاتِكُمْ» صريح در اين است كه مراد ظلمت هاى سه گانه در شك__م مادران اس_ت، نه پشت پدران.

تدبير و برنامه ريزى در آفرينش (243)

«ذلِكُ_مُ اللّهُ رَبُّكُمْ!» (6 / زمر) يعنى آن حقيقتى كه در اين دو آيه به خلقت و تدبير وصف شده، تنها او پروردگار شماست، نه غير او، چون پروردگار عبارت است از كسى كه مالك و مدبر امر ملك خود باشد و چون خدا خالق شما و خالق هر موجود ديگرى غي__ر از شما است و نيز پديد آورن__ده نظام جارى در شماس__ت، پس او مالك و مدبر ام__ر شماست، در نتيج__ه او رب شماست، ن_ه ديگ_رى.

«لَهُ الْمُلْكُ» يعنى بر هر موجودى از مخلوقات دنيا و آخرت كه بنگرى، مليك على الاطلاق آن،

خداست.

و انحصار الوهيت در خدا، فرع آن است كه ربوبيت منحصر در او باشد، چون اله بدين جهت عبادت مى شود كه رب است و مدبر الامور! (1)

1- المي___زان ج :17 ص: 360 .

(244) روش هاى مديريت، برنامه ريزى و پيام رسانى

كنى و در طريق كمالى كه براى خصوص او ترسيم كرده اند دقت به عمل آورى، طريق كمالى كه از باطنش شروع شده،

(246) روش هاى مديريت، برنامه ريزى و پيام رسانى

به ظاهرش منتهى مى گردد، از دنيايش آغاز شده به آخرتش ختم مى گردد، هم چنان كه خ_ود ق__رآن در اين ب__اره فرم__ود:

«لَقَدْ خَلَقْنَ_ا الاِْنْسانَ ف_ى اَحْسَنِ تَقْ_ويمٍ، ثُمَّ رَدَدْن_اهُ اَسْفَلَ س_افِلي_نَ، اِلاَّ الَّذينَ امَنُوا وَ عَمِلوُا الصّالِحاتِ...!» (4 تا 6 / تين)

و كلمه بيان در جمله مورد بحث به معناى پرده بردارى از هر چيز است و مراد از آن در اين جا كلامى است كه از آن چه در ضمير هست پرده برمى دارد و خود اين از عظيم ترين نعمت هاى الهى است و تعليم اين بيان از بزرگ ترين عنايات خدايى به انسان ها است.

و كوتاه سخن اين كه: بيان قدرت بر سخن از اعظم نعمت والاى ربانى است، كه براى

وجود برنامه قبلى و تعليم آن قبل از خلقت انسان (247)

بشر موقف انسانيش را حفظ نموده، به سوى هر خيرى هدايتش مى كند. (1)

سرنوشت خلق) نازل مى شوند،» (4 / قدر)

«سَ_لامٌ هِىَ حَتّى مَطْلَعِ الْفَجْ_رِ!»

اين شب رحم__ت و سلامت و تهنيت است تا صبحگاه!» (5 / قدر)

اين س__وره نزول قرآن در شب ق__در را بيان مى كند و آن شب را تعظيم نموده از ه__زار ماه بالاتر مى دان__د، چون در آن شب ملائك__ه و روح نازل مى شوند.

در اين سوره آن شبى را كه قرآن نازل شده، شب قدر ناميده است. ظاهرا مراد از قدر، تقدير و اندازه گيرى است، پس شب قدر، شب اندازه گيرى است، خداى تعالى در آن شب حوادث يك سال را يعنى از آن شب تا شب قدر سال آينده را تقدير مى كند، زندگى، مرگ، رزق، سعادت، شقاوت و چيزهايى ديگر از اين قبيل را مقدر مى سازد .

آيه 4 تا 6 سوره دخان هم كه در وصف شب قدر است بر اين معنا دلالت دارد: «فيه__ا يُفْ_رَقُ كُ_لُّ اَمْرٍ حَكي_مٍ ، اَمْرا مِنْ عِنْدِنا اِنّاكُنّا مُرْسِلينَ، رَحْمَةً مِنْ رَبِّكَ اِنَّهُ هُوَ السَّميعُ

شب قدر، زمان تنظيم تقديرات وبرنامه ريزى سالانه (249)

الْعَليمُ!» (4 و 5 و 6 / دخان)

چون فرق، به معناى جداسازى و مشخص كردن دو چيز از يكديگر است و فرق هر امر حكيم جز اين معنا ندارد كه آن امر و آن واقعه اى كه بايد رخ دهد را با تقدير و اندازه گيرى مشخص سازند.

و از اين استفاده مى شود كه شب قدر منحصر در شب نزول قرآن و آن سالى كه قرآن در آن شبش نازل شد نيست، بلكه با تكرر سنوات، آن شب هم مكرر مى شود، پس در هر ماه رمضان از هر سال قمرى شب قدرى هست، كه در آن شب امور سال آينده تا شب قدر سال بعد

اندازه گيرى و مقدر مى شود.

در هر سال در آن شب همه امور احكام مى شود، البته منظورمان احكام از جهت اندازه گيرى است، خواهيد گفت پس هيچ امرى از آن صورت كه در شب قدر تقدير شده باشد در جاى خودش با هيچ عاملى دگرگون نمى شود؟ در پاسخ مى گوييم: نه، هيچ منافاتى ندارد كه در شب قدر مقدر بشود ولى در ظرف تحققش طورى ديگر محقق شود،

(250) روش هاى مديريت، برنامه ريزى و پيام رسانى

چون كيفيت موجود شدن مقدر، امرى است و دگرگونى در تقدير، امرى ديگر است، هم چنان كه هيچ منافاتى ندارد كه حوادث در لوح محفوظ معين شده باشد، ولى مشيت الهى آن را تغيير دهد، هم چنان كه در قرآن كريم آمده: «يَمْحُو اللّهُ ما يَشاءُ وَ يُثْبِتُ وَ عِنْدَهُ اُمُّ الْكِتبِ!» (39 / رعد) (1)

جمله «نَحْنُ قَدَّرْنا بَيْنَكُمُ الْمَوْتَ،» اين است كه بفهماند اولاً مرگ حق است و در ثانى مقدر از ناحيه او است، نه اين كه مقتضاى نحوه وجود يك موجود زنده باشد، بلكه خداى تعالى آن را براى اين موجود مقدر كرده، يعنى او را آفري__ده تا فلان مدت زن__ده بماند، در رأس آن م__دت بمي__رد.

«عَلى اَنْ نُبَدِّلَ اَمْثالَكُمْ وَ نُنْشِئَكُمْ فى ما لا تَعْلَمُونَ،» (61 / واقعه)

ما م__رگ را بين شما مقدر كردي__م، در حالى كه آن م__رگ بر اين اساس تقدير شد

(252) روش هاى مديريت، برنامه ريزى و پيام رسانى

كه جا براى امثال شما باز شود و ديگران جاى شما را بگيرن__د و شما را در خلقت__ى ديگ__ر كه نمى داني__د درآوري_م. (1)

قحطى و آفت ميوه ها و زلزله هاى ويران گر و امثال آن است و مراد از مصيبتى كه به ج__ان آدمى روى مى آورد بيمارى و جراحت و شكست__ن استخوان و مردن و كشته شدن و امثال آن است.

و مراد از كتاب لوحى است كه در آن همه آن چه بوده و هست و تا قيامت خواهد بود نوشته شده، هم چنان كه آيات و روايات هم بر آن دلالت دارد و اگر از ميان مصائب تنها به آن چه از زمين و از وجود خود انسان ها ناشى مى شود اكتفا كرد براى اين بود كه گفت وگ__و درباره آن ها بود.

(254) روش هاى مديريت، برنامه ريزى و پيام رسانى

آيه شريفه با جمله «اين براى خدا آسان است!» ختم شده، تا دلالت كند بر اين كه تقدير ح__وادث قبل از وق__وع آن و راندن قض__اى حتمى آن براى خداى تعالى صعوبتى ندارد.

«لِكَيْ__لا تَأْسَوْا عَلى ما فاتَكُ__مْ وَ لا تَفْرَحُوا بِما اتيكُمْ وَاللّهُ لا يُحِبُّ كُلَّ مُخْتالٍ فَخُورٍ!»

«اي__ن را بدان جهت خاطرنشان ساختيم تا ديگر از آن چه از دستتان مى رود غمگي__ن نشويد و به آن چه به شما عاي__د مى گردد خوشحال__ى مكنيد، كه خدا هيچ متكبر و فخر فروش را دوست نمى دارد!» (23 / حديد)

اين آيه بيان گر علت مطلبى است كه در آيه قبل بود البته اشتباه نشود كه در آيه قبل دو چيز بود يكى خبرى كه خدا مى داد از نوشتن حوادث قبل از وقوع آن و يكى هم خود حوادث و آيه مورد بحث بيان گر خبر دادن خدا است، نه خود حوادث.

و معنايش اين است كه: اين كه ما به شما خبر مى دهيم كه حوادث را قبل از اين كه

برنامه حوادث از پيش نوشته شده زندگى

انسان ها (255)

حادث شود نوشته ايم، براى اين خبر مى دهيم كه از اين به بعد ديگر به خاطر نعمتى كه از دستتان مى رود اندوه مخوريد و به خاطر نعمتى كه خدا به شما مى دهد خوشحالى مكنيد، براى اين كه انسان اگر يقين كند كه آن چه فوت شده بايد مى شد و ممكن نبود كه فوت نشود و آن چه عايدش گشت بايد مى شد و ممكن نبود كه نشود، وديعه اى است كه خدا به او سپرده چنين كسى نه در هنگام فوت نعمت خيلى غصه مى خورد و نه در هنگام ف___رج و آمدن نعمت !

اين آيات مردم را به انفاق و مبارزه با بخل و امساك دعوت و تشويق مى كند و مى خواهد تا مردم از اندوه، بر آن چه از ايشان فوت مى شود و شادى به آن چه به ايشان مى رسد زهد بورزند، براى اين كه امور از ناحيه خدا مقدر است و قضايش از ناحيه او رانده شده و در كتابى نوشته شده، كتابى كه هر چيزى را قبل از قطعى شدنش نوشته است. (1)

1- الميزان ج :19 ص: 293.

(256) روش هاى مديريت، برنامه ريزى و پيام رسانى

كه همان موجود داراى شعور و اراده از يكى از مراحل زندگى به

هدف از خلقت و برنامه ريزى براى مرگ وحيات (257)

مرحله اى ديگر منتقل شود، قرآن كريم صرف اين انتقال را موت خوانده با اين كه منتقل شونده شعور و اراده خود را از دست نداده است.

بنابراين ديگر نبايد پرسيد: چرا در آيه مورد بحث فرموده: خدا موت و حيات را آفريده مگر مرگ هم آفريدنى است؟ چون گفتيم: از تعليم قرآن برمى آيد كه مرگ به معناى عدم حيات نيست، بلكه به معناى انتقال است. امرى است وجودى كه مانند حيات خلقت پذير است.

اين آيه بيان گر هدف از خلقت موت و حيات است و با در نظر گرفتن اين كه كلمه «لِيَبْلُوَكُمْ» به معناى امتحان است، معناى آيه چنين مى شود: خداى تعالى شما را اين طور آفريده كه نخست موجودى زنده باشيد و سپس بميريد و اين نوع از خلقت مقدمى و امتحانى است و براى اين است كه به اين وسيله خوب شما از بدتان متمايز شود، معلوم شود كدامتان از ديگران بهتر عمل مى كنيد و معلوم است كه اين امتحان و اين تمايز براى هدفى ديگر است، براى پاداش و كيفرى است كه بشر با آن مواجه خواهد شد.

آيه مورد بحث علاوه بر مفادى كه گفتيم افاده مى كند، اشاره اى هم به اين نكته دارد كه مقصود بالذات از خلقت رساندن جزاى خير به بندگان بوده، چون در اين آيه سخنى از گناه و كار زشت و كيفر نيامده، تنها عمل خوب را ذكر كرده و فرموده خلقت حيات و

(258) روش هاى مديريت، برنامه ريزى و پيام رسانى

م__وت براى اين است كه معل__وم شود كدام يك عملش بهتر است. پس صاحبان عمل نيك مقصود

اصل__ى از خلقتند و اما ديگ_ران به خاطر آنان خلق شده اند!

اين را هم بايد دانست كه مضمون آيه شريفه صرف ادعاى بدون دليل نيست و آن طور كه بعضى پنداشته اند نمى خواهد مسأله خلقت مرگ و زندگى را براى آزمايش، در دل ها تلقين كند بلكه مقدمه اى بديهى و يا نزديك به بديهى است كه به لزوم و ضرورت بعث براى جزا حكم مى كند.

براى اين كه انسانى كه به زندگى دنيا قدم نهاده، دنيايى كه دنبال آن مرگ است، ناچار عملى و يا به عبارتى اعمالى دارد كه آن اعمال هم يا خوب است يا بد ممكن نيست عمل او يكى از اين دو صفت را نداشته باشد و از سوى ديگر به حسب فطرت مجهز به جهازى معنوى و عقلانى است، كه اگر عوارض سوئى در كار نباشد او را به سوى عمل نيك سوق مى دهد و بسيار اندكند افرادى كه اعمالشان متصف به يكى از دو صفت نيك و بد نباشد و اگر باشد در بين اطفال و ديوانگان و ساير مهجورين است.

هدف از خلقت و برنامه ريزى براى مرگ وحيات (259)

و آن صفتى كه بر وجود هر چيزى مترتب مى شود و در غالب افراد سريان دارد، غايت و هدف آن موجود به شمار مى رود، هدفى كه منظور آفريننده آن از پديد آوردن آن همان صفت است، مثل حيات نباتى فلان درخت كه غالبا منتهى مى شود به بار دادن درخت، پس فلان ميوه كه بار آن درخت است هدف و غايت هستى آن درخت محسوب مى شود و معلوم مى شود منظور از خلقت آن درخت همان ميوه بوده و هم چنين حسن عمل و صلاح آن،

غايت و هدف از خلقت انسان است و اين نيز معلوم است كه صلاح و حسن عمل اگر مطلوب است براى خودش مطلوب نيست، بلكه بدين جهت مطلوب است كه در به هدف رسيدن موجودى ديگر دخالت دارد.

آن چ__ه مطلوب بالذات است حيات طيب__ه اى است كه با هي__چ نقصى آميخت__ه نيس_ت و در معرض لغو و تأثيم قرار نمى گيرد. (1)

1- الميزان ج :19 ص: 585 .

(260) روش هاى مديريت، برنامه ريزى و پيام رسانى

و نگذاش_ت آن صحنه سازان، مؤمنين را به خوارى و ذلت بكشانند.

اين آيات به طورى كه ملاحظه مى كنيد خاطرنشان مى سازد كه رسول خدا صلى الله عليه و آله همواره مردم را بعد از آسيب ديدن از محنت جنگ احد دعوت مى كرده به اين كه براى جهاد با كفار بيرون شوند و مردمى در اين تلاش بوده اند كه مؤمنين را از شركت در جهاد و يارى رسول خدا صلى الله عليه و آله باز بدارند و به اين منظور شايعه پراكنى مى كردند، كه مشركين عليه شما لشگر جمع مى كنند.

(262) روش هاى مديريت، برنامه ريزى و پيام رسانى

آن گاه خاطرنشان مى سازد كه اين ترساندن ها و شايعه پراكنى ها همه از ناحيه شيط__ان است و سخن او اس__ت كه از حلقوم اولياى او بيرون مى آيد و آن گاه بر مؤمني__ن واجب مى كند كه از اين جوس__ازان نترسند و اگ__ر به خداى تعالى ايمان دارن__د، از او بترسن__د.

نيستى.

وقت__ى با جمعيتى روبه رو مى شوي__د كه وضعش__ان برايت__ان روش__ن نيس__ت كه آيا دوستن__د يا دشمنن__د؟ مى خواهن__د با شم__ا بجنگن__د و يا س_ر جن__گ ندارن__د؟

مسلمانند و يا كافرند؟ تحقيق كنيد، تا بى گدار به آب نزده باشيد و اگر تبين را تكرار كرد، براى اين بود كه حكم را تأييد كرده باشد.

اسلام، ظاهر حال و گفتارافرادرا معتبرمى داند و مسلمانان حق تفتيش از باطن كسى

اهميت تحقيق و تبيين (265)

را ندارند، باطن هركسى را خدا مى داند و امر دل ها به دست خداى لطيف و خبير است. (1)

به قريش برساند كه محمد صلى الله عليه و آله با اصحابش متعرض قافله ايشان شده و به هر نحو شده قريش را حركت دهد.

...رسول خدا صلى الله عليه و آله دستور حركت داد و به سوى بدر كه نام چاهى بود روانه شد... قريش نيز از آن سو به حركت درآمده و غلامان خود را پيشاپيش فرستادند تا به چاه رسيده و آب را برگيرند، اصحاب رسول خدا صلى الله عليه و آله ايشان را گرفته دستگير نمودند، پرسيدند شما چه كسانى هستيد؟ گفتند: ما غلامان و بردگان قريشيم، پرسيدند: قافله عير را كجا ديديد؟ گفتند: ما از قافله هيچ اطلاعى نداريم، اصحاب رسول خدا آن ها را

كسب اطلاعات و تحليل اطلاعات (267)

تحت فشار قرار دادندبلكه بدين وسيله اطلاعاتى كسب نمايند، دراين موقع رسول خدا صلى الله عليه و آله مشغول نماز بود، از نماز خود منصرف گشت و فرمود: اگر اين بيچاره ها واقعا به شما راست مى گويند شما هم چنان ايشان را خواهيد زد و اگر يك دروغ بگويند دست از آنان برمى داريد؟ پس كتك زدن فائده ندارد ناچار اصحاب غلامان را نزد رسول خدا صلى الله عليه و آله بردند حضرت پرسيد: شما چه كسانى هستيد؟ عرض كردند: ما بردگان قريشيم، ف__رم__ودند: ق__ري__ش چن__د نف__رن__د؟ عرض كردند ما از عدد ايشان اطلاعى نداريم، فرمود در شب__ان__ه روز چند شتر مى كشند؟ گفتند نه ال__ى ده ع__دد، ف__رم__ود: ع__دد ايش__ان نهصد ت__ا ه____زار نف__ر اس__ت، آن گ__اه دست__ور داد غ__لام__ان را ب__ازداش__ت كنن__د... . (1)

1- الميزان ج :9 ص: 28 .

(268) روش هاى مديريت، برنامه ريزى و پيام رسانى

مى داني__د!» (27 / انفاق)

معلوم مى ش__ود گويا بعض__ى از افراد مسلمين تصميمات س__رى و سياسى رسول خدا صلى الله عليه و آله را در نزد مشركين فاش مى كرده و خدا اين عمل را خيانت دانسته و از آن نهى كرده است و آن را خيانت به خدا و رسول و مؤمنين اعلام نموده است.

مجموع دو جمله «لا تَخُونُوا اللّهَ وَ الرَّسُولَ وَ تَخُونُوآا اَمنتِكُمْ،» يك نهى واحدى مى شود كه به يك نوع خيانت تعلق گرفته و آن خيانت امانت خدا و رسول خدا صلى الله عليه و آله است كه خود بعينه خيانت به امانت خود مؤمنين هم هست، چون بعضى از امانت ها منحصرا

نظارت بر اسرار حكومتى (269)

امانت رسول خدا صلى الله عليه و آله است، مانند سيره حسنه آن جناب و بعضى از آن ها امانت خود مردم در ميان خودشان است، مانند اماناتى كه در اموال و اسرار خود به يكديگر مى سپارند و بعضى از امانت ها آن امانتى است كه خدا و رسول و خود مؤمنين در آن شريكند و آن عبارت است از امورى كه خداوند به آن ها امر مى كند و رسول خدا امر آن جناب را اجراء مى نمايد و مردم از اجراى آن منتفع گشته و مجتمعشان نيرومند مى گردد، مانند دستورات سياسى و اوامر مربوط به جهاد و اسرار جنگى كه اگر افشاء شود آرزوهاى دينى عقيم گشته و مساعى حكومت اسلامى بى نتيجه مانده و قهرا حق خدا و رسول هم پايمال مى شود و ضررش دامن گير خود مؤمنين هم مى گردد.

پس خيانت در اين نوع از امانت، خيانت به خدا و رسول و مؤمنين است و مؤمنى كه به چنين خيانتى دست مى زند علاوه بر اين كه مى داند به خدا و رسول خيانت

كرده مى داند كه به خودش و ساير برادران ايمانيش هم خيانت كرده است و هيچ عاقلى

(270) روش هاى مديريت، برنامه ريزى و پيام رسانى

حاضر نيس__ت، كه به خيانت به خود اق__دام نمايد، چون عقل هر كس قب__ح خيانت را درك مى كن_د و با داشتن اين موهب_ت الهى چگونه آدم__ى به خود خيان__ت مى كن__د؟ (1)

اين در حقيق__ت نهى از عمل به خبر فاسق است و حقيقت اين نهى اين است كه مى خواهد از بى اعتبارى و عدم حجيت خبر فاس__ق پرده بردارد و اين هم خودش نوعى امضاء است، چون عق__لا ه__م رفتارش__ان همين اس__ت كه خب__ر اشخ__اص بى بندوبار را حج__ت نمى دانن__د و به خبر كس__ى عم__ل مى كنن__د كه به وى وث__وق داشت__ه باشن__د.

اگر خبرى كه به ما مى دهند، متواتر باشد يعنى از بسيارى آورندگان آن براى انسان يقين آور باشد و يا اگر به اين حد از كثرت نيست حداقل همراه با قرينه هايى قطعى

روش كسب اطلاعات و تحليل علمى منابع آن (273)

باشد كه انسان نسبت به صدق مضمون آن يقين پيداكند، چنين خبرى حجت و معتبر است.

و اما اگر خبر متواتر نبود و همراه با قرينه هايى قطعى نيز نبود و در نتيجه بعد از شنيدن خبر يقين به صحت آن حاصل نشد و به اصطلاح علمى خبر واحد بود، چنين خبرى در نظر عقلا وقتى معتبر است كه اگر براى انسان يقين نمى آورد، حداقل وثوق و اطمينانى بياورد، حال يا به حسب نوعش خبرى وثوق آور باشد (مانند خبرى كه متخصص يك فن به ما مى دهد،) و يا به حسب شخصش وثوق آور باشد (مثل اين كه شخ__ص آورنده خبر مورد وث__وق ما باشد،) عقلا بن__ا دارن__د ك__ه بر اين خبر نيز ترتيب اثر دهند.

و س__رش هم اي__ن است ك__ه عق_لا يا به عل__م عمل مى كنن__د و يا به خب__رى ك__ه اگر عل__م حقيق__ى نيست عل_م ع__ادى هس_ت و آن عب__ارت است از مظن__ه و اطمين__ان.

«وَ اعْلَمُوا اَنَّ فيكُ__مْ رَسُولَ اللّهِ لَوْ يُطيعُكُ__مْ فى كَثيرٍ مِنَ الاَْمْ_رِ لَعَنِتُّ__مْ وَ

(274) روش هاى مديريت، برنامه ريزى و پيام رسانى

لكِ__نَّ اللّهَ

حَبَّ__بَ اِلَيْكُ__مُ الاْيم__انَ وَ زَيَّنَ__هُ فى قُلُوبِكُ_مْ وَ كَرَّهَ اِلَيْكُ__مُ الْكُفْرَ وَ الْفُسُ__وقَ وَ الْعِصْيانَ اُولئِ__كَ هُمُ الرّاشِ__دوُنَ!»

«و بدانيد كه رسول اللّه در بين شما است بايد كه از او اطاعت كنيد و اگر او شما را در بسيارى امور اطاعت كند خود شما به تنگ مى آييد وليكن خداى تعالى ايمان را محبوب شما كرد و در دل هايتان زينت داد و كفر و فسوق و عصيان را مورد نفرتتان قرار داد اينان رشد يافتگانند!» (7 / حجرات)

مضمون اين آيه روشن كردن مؤمنين است به اين كه خداى سبحان ايشان را به جاده رشد انداخته و به همين جهت است كه ايمان را محبوبشان كرده و در دل هايشان زينت داده و كفر و فسوق و عصيان را از نظرشان انداخته، پس بايد كه از اين معنا غفلت نكنند كه رسول خدا صلى الله عليه و آله را دارند، يعنى كسى كه دارند كه مؤيد از ناحيه خداست. (1)

1- الميزان ج :18 ص: 465 .

روش كسب اطلاعات و تحليل علمى منابع آن (275)

روش هاى مديريت، برنامه ريزى و پيام رسانى

كيد ناميده و هم به خود نسبت داده و فرمود: «كَذلِكَ كِدْنا لِيُوسُفَ...،»

و چنين نيست كه هر كي__دى را نتوان به خداوند نسب__ت داد، آرى او از كي__دى منزه است كه ظل__م باشد و هم چنين مكر و اض__لال و استدراج و امث__ال آن را نيز در صورتى كه ظلم شم__رده نشوند مى ت__وان به خداون__د نسب__ت داد.

يوسف مى خواست برادر خود را از مراجعت به كنعان بازداشته و نزد خود نگه دارد و اين كار را در دين و سنتى كه در كشور مصر حكم فرما بود نمى توانست بكند و هيچ راهى بدان نداشت، زيرا در قانون مصريان حكم سارق اين نبود كه برده صاحب مال شود، به همين جهت يوسف به امر خدا اين نقشه را عليه برادران ريخت كه پيمانه را در خرجين بنيامين بگذارد، آن گاه اعلام كند كه شما سارقيد، ايشان انكار كنند و او بگويد حال اگر در خرجين يكى از شما بود كيفرش چه خواهد بود؟ ايشان هم بگويند: كيفر سارق در دين ما اين است كه برده صاحب مال شود، يوسف هم ايشان را با اعتقاد و قانون دينى خودشان مؤاخذه نمايد.

و بنابراين صحيح است بگوييم يوسف نمى توانست در دين مَلِك و كيش مصريان برادر خود را بازداشت كند، مگر در حالى كه خدا بخواهد و آن حال عبارت است از اين كه آن ها با جزايى كه براى خود تعيين كنند مجازات شوند. (1)

1- المي_________زان ج :11 ص: 308 .

به كارگيرى كيد و طرح تدبير (277)

(278)

تعبير كنايه است از حس__ن معاشرت با م___ردم، چه كاف_رشان و چه مؤمنشان.

هيچ منافاتى نيست در اين كه هم امر به حسن معاشرت كنند و هم در مقام تأديب كس__ى دستور به خشون__ت دهن_د.

(279)

در كافى از امام صادق عليه السلام روايت كرده كه در تفسير جمله نام برده فرموده: با مردم سخن بگوئيد، اما بعد از آن كه صلاح و فساد آن را تشخيص داده باشيد و آن چه ص__لاح است بگوئيد.

و در كتاب معانى، از امام باقر عليه السلام روايت كرده كه فرموده: به مردم چيزى را بگوئيد، كه بهترين سخنى باشد كه شما دوست مى داريد به شما بگويند چون خداى عزوجل دشنام و لعنت و طعن بر مؤمنان را دشمن مى دارد و كسى را كه مرتكب اين جرائم شود، فاحش و مفحش باشد و دريوزگى كند، دوست نمى دارد، در مقابل، اشخ__اص با حيا و حليم و عفيف و آن هائ__ى را كه مى خواهن__د عفي__ف شون__د، دوس__ت مى دارد. (1)

1- الميزان ج :1 ص: 330 .

(280) روش هاى مديريت، برنامه ريزى و پيام رسانى

توكل به خدا انجام ده كه خدا آنان راكه بر اواعتمادكننددوست دارد و يارى مى كند!»(159/آل عمران)

در اين آي__ه خطاب متوجه شخ__ص رسول خدا صلى الله عليه و آله شده و خط__اب در اصل معنا در حقيقت باز به عموم مسلمين است و مى خواه__د بفرمايد: رسول ما به رحمتى از ناحي__ه ما نسبت به شما مهربان شده است و به همي__ن جهت به او امر كردي__م كه از شم__ا عفو كند و برايت__ان استغفار نمايد و با شما در امور مشورت كند و وقتى تصميمى گرفت بر ما توكل كند.

جمله: «وَ شاوِرْهُمْ فِى الاَْمْرِ،» كه به يك لحن عطف بر مسأله عفو و مغفرت شده، خود شاهد بر اين است كه اين دو امر: يعنى عفو و مغفرت در چارچوب ولايت و تدبير امور عامه بوده، چون اين گونه امور است كه مشورت بر مى دارد، نه احكام الهى، پس عفو و مغفرت هم در همان امور ادارى جامعه است.

«فَاِذا عَزَمْتَ فَتَوَكَّلْ عَلَى اللّهِ اِنَّ اللّهَ يُحِبُّ الْمُتَوَكِّلينَ،» و چون خداى تعالى تو را به خاطر اين كه به او توكل كرده اى دوست مى دارد در نتيجه ولىّ و ياور تو خواهد بود و

(282) روش هاى مديريت، برنامه ريزى و پيام رسانى

درمانده ات نخواهد گذاشت و به همين جهت كه اثر توكل به خدا يارى و عدم خذلان است، دنبال اين جمله فرمود: «اِنْ يَنْصُرْكُمُ اللّهُ...،» (160 / آل عمران) و مؤمنين را هم دعوت كرد به توكل و فرمود: اگر خدا شما را يارى كند كسى نيست كه بر شما غلبه كند و اگر شما را درمانده گذارد كيست كه بعد از خدا شما را يارى كند؟ آن گاه در آخر آيه با به كار بردن سبب توكل (كه ايمان

باشد،) در جاى خود توكل مؤمنين را امر به توكل نموده و مى فرمايد: «وَ عَلَى اللّهِ فَلْيَتَوَكَّلِ الْمُؤْمِنُونَ!» (160 / آل عمران) يعنى مؤمنين به سبب اين كه ايمان به خدا دارند و ايمان دارند به اين كه ناصر و معينى جز او نيست بايد فقط بر او توكل كنند. (1)

1- المي_______زان ج :4 ص: 87 .

نرم خوئى، مشاوره، عزم و توكل (283)

در همان كتاب است كه امام فرمود: مشورت كردن عين هدايت است و كسى كه استبداد به رأى داشته باشد خويشتن را در معرض خطر قرار داده است.

و در تفسير صافى از رسول خدا صلى الله عليه و آله روايت كرده كه فرمود: هيچ تنهائى وحش__ت آورت_ر از خودپسن__دى نيس__ت و هي_چ پشتيب_ان گي__رى ق_اب__ل اعتم__ادت_ر از مشورت نيست.

مؤلف قدس سره: روايات در باب مشورت كردن بسيار زياد است و البته جاى

مشورت با زيردستان (285)

مشورت آن جائى است كه عملى را كه درباره اش مشورت مى كنيم عملى جايز باشد، يعنى از نظر مزيت ها، انجام و تركش جايز باشد و بخواهيم با مشورت به دست آوريم كه آيا ترجيح، در انجام آن است يا در ترك آن؟ و اما عملى را كه خداى تعالى درباره آن حكم وجوب دارد (در نتيجه نمى توان تركش كرد،) و يا حكم حرمت (كه در نتيجه نمى توان انجامش داد،) چنين عملى جاى مشورت نيست، چ__ون هيچ طرف مشورتى حق ندارد در مقام مشورت آن را كه واجب است جايزالترك و آن را كه حرام است جائزالفعل كند و در نتيج_ه احك__ام اله__ى را تغيي__ر ده__د، چ__را ك__ه اگر چني__ن عمل__ى صحي__ح ب__ود ب__اي__د اخت__لاف ح__وادث ج__اري__ه ن_اس__خ كلام خدا شود. (1)

1- الميزان ج :4 ص: 108 .

(286) روش هاى مديريت، برنامه ريزى و پيام رسانى

خلق كرد و از آن دو تن خلقى بسيار در اطراف عالم از مرد و زن برانگيخت و بترسيد از آن خدائى كه به نام او از يكديگر مسئلت و درخواست مى كني__د و درباره ارح__ام كوتاهى مكني_د كه همانا خدا مراقب اعمال شما است.»

(1 / نساء)

در اين آيه مى خواهد مردم را به تقوا و پروا داشتن از پروردگار خويش دعوت كند، مردمى كه در اصل انسانيت و در حقيقت بشريت با هم متحدند و در اين حقيقت بين زنشان و مردشان، صغيرشان و كبيرشان، عاجزشان و نيرومندشان، فرقى نيست، دعوت كند تا مردم درباره خويش به اين بى تفاوتى پى ببرند تا ديگر مرد به زن و كبير

رعايت اصل مساوات در اداره جامعه (287)

به صغير ظلم نكند و با ظلم خود مجتمعى را كه خداوند آنان را به داشتن آن اجتماع هدايت نموده آلوده نسازند، اجتماعى كه به منظور تتميم سعادتشان و با احكام و قوانين نجات بخش تشكيل شده، مجتمعى كه خداى عزوجل آنان را به تأسيس آن ملهم نمود، تا راه زندگيشان را هموار و آسان كند هم چنين هستى و بقاى فرد فرد و مجموعشان را حفظ فرمايد. (1)

كه به تو بدى مى كنند بپوشان و از حق انتقام كه عقل اجتماعى براى بعضى بر بعضى ديگر تجويز مى كند صرف نظر نما و هيچ وقت اين رويه را ترك مكن، البته اين چشم پوشى نسبت به بدى هاى ديگران و تضييع حق شخص است و اما مواردى كه حق ديگران با اسائه به ايشان ضايع مى شود عقل در آن جا عفو و اغماض را تجويز نمى كند، براى اين كه عفو در اين گونه موارد وادار كردن مردم به گناه است و مستلزم اين است كه حق مردم به نحو اشد تضييع گردد و نواميس حافظ اجتماع لغو و بى اثر شود و تمامى آيات ناهيه از ظلم و افساد و كمك به ستم كاران و ميل و خضوع در برابر ايشان و بلكه تمامى آياتى كه متضمن اصول شرايع و قوانين است از چنين اغماضى جلوگيرى مى كند و اين خود روشن است.

درسى براى بزرگان (289)

پس منظ__ور از اين كه فرمود: «خُذِ الْعَفْوَ» اغم__اض و نديده گرفتن بدى هايى است كه مربوط به شخ__ص آن جناب بوده و سيره آن حضرت هم همين بود كه در تمامى طول زندگيش از اح__دى براى خود انتقام نگرفت.

اين مطلب بنا به تفسيرى است كه ديگران درباره كلمه عفو كرده و آن را طورى معنا كرده اند كه مساوى با مغفرت است، وليكن در بعضى از رواياتى كه بعدا خواهد آمد از امام صادق عليه السلام نقل شده كه فرمود: منظور از عفو وسط است و اين تفسير با مضمون آيه شريفه مناسب تر و از نظر معنا جامع تر است.

كلمه عرف به معناى آن سنن و سيره هاى جميل جارى در جامعه است كه عقلاى

جامعه آن ها را مى شناسند، به خلاف آن اعمال نادر و غير مرسومى كه عقل اجتماعى انكارش مى كند (كه اين گونه اعمال عرف معروف نبوده بلكه منكر است،) و معلوم است كه امر به متابعت عرف، لازمه اش اين است كه خود امر كننده عامل به آن چيزى كه

(290) روش هاى مديريت، برنامه ريزى و پيام رسانى

ديگران را امر به آن مى كند بوده باشد و يكى از موارد عمل همين است كه تماسش با مردم و مردم را امر كردن طورى باشد كه منكر شمرده نشود، بلكه به نحو معروف و پسندي__ده مردم را امر كند، پس مقتضاى اين كه فرمود: «وَأْمُرْ بِالْعُرْفِ» اين است كه اولاً به تمام__ى معروف ها و نيكى ها امر بكند و در ثانى خود امر كردن هم به نحو مع_روف باشد نه به نح__و منك__ر و ناپسند.

جمله «وَ اَعْرِضْ عَنِ الْجهِلينَ!» دستور ديگرى است در مراعات مداراى با مردم، اين دستور بهترين و نزديك ترين راه است براى خنثى كردن نتايج جهل مردم و تقليل فساد اعمالشان براى اين كه به كار نبستن اين دستور و تلافى كردن جهل مردم، بيشتر مردم را به جهل و ادامه كجى و گمراهى وا مى دارد.

در تفسير عياشى از حسين بن عل_ى بن نعم__ان از پدرش از كسى كه او از امام صادق عليه السلام روايت كرده است كه امام فرمود: خداى تعالى رسول خود را ادب كرد و از درتأديب فرمود: اى محمد ملازم با عفو باش و آن را ترك مكن و به معروف دستور ده و از

درسى براى بزرگان (291)

نادان ها اعراض كن، آن گاه حضرت فرمود: معنايش اين است كه از ايشان به همان حفظ ظاه__ر اكتفا نموده و آن چه مقدورشان هست

بگير و كلمه عفو به معناى وسط است. (1)

كه هر كارى مى خواهند بكنند، در بينشان شورائى مى شود كه پيرامونش مشورت مى كنند.

در اين جمله اشاره اى است به اين كه مؤمنين اهل رشدند و كارى مى كنند كه در واقع ه__م بايد بكنند و در به دس__ت آوردن و استخ__راج رأى صحي__ح دقت به عمل مى آورند و ب_ه اين منظ__ور به صاحبان عق__ل مراجع__ه مى كنن__د.

در نتيجه آيه شريفه قريب المعنى با آيه شريفه «اَلَّ_ذينَ يَسْتَمِ_عُونَ الْقَوْلَ فَيَتَّبِعُونَ اَحْسَنَهُ!» (18 / زمر) است. (1)

1- المي____________زان ج :18 ص: 92 .

(294) روش هاى مديريت، برنامه ريزى و پيام رسانى

و فرم__وده: «لِلَّذينَ اَحْسَنُ__وا الْحُسْن__ى،» (26 / يونس) و نيز فرم__وده: «وَ الَّذينَ كَسَبُوا السَّيِّئاتِ جَزآءُ سَيِّئَةٍ بِمِثْلِها،» (27 / يونس) و نيز فرموده: «وَ جَزاؤُ سَيِّئَ_ةٍ سَيِّئَ__ةٌ مِثْلُه__ا.» (40 / شورى)

اين ثواب و عقاب از جهت شدت و ضعف داراى مراتبى است كه ضعيف ترين آن خوش آمدن و ناخوش آمدن عمل است، از آن شديدتر عملى است كه خوبى و بديش به حدى برسد كه صاحبش مستحق مدح و يا ذم باشد، از آن هم بالاتر عملى است كه

(296) روش هاى مديريت، برنامه ريزى و پيام رسانى

صاحبش سزاوار خير و يا شر باشد، البته خير و شر هم داراى مراتبى است، تا ببينى قدرت طرف در رسانيدن اين خير و شر تا چه اندازه باشد و اين ثواب و عقاب هم خودش و هم شدت و ضعفش زائيده عوامل مختلفى است، از آن جمله يكى خود عمل است يكى ديگر اين است كه اين عمل از چه كسى سرزده و يكى اين كه اين عمل اطاعت و يا نافرمانى چه كسى بوده و يكى اين كه تا چه اندازه براى مجتمع سودمند و يا تا چه حد مضر و مخل بوده است و شايد بتوان همه اين عوامل را در يك جمله كوتاه خلاصه كرده و گفت: هر عملى هرقدر بيشتر مورد اهتمام باشد عقاب آن در صورت معصيت و ثوابش در صورت اطاعت بيشتر خواهد بود.

هم چني__ن بين عم__ل چه خ__وب و چ__ه ب__د و جزاى آن باي__د سنخي__ت و شباهت__ى ولو تقريب__ا ب__وده باش_د.

در آيات قصاص مى بينيم لازمه اين هماهنگى سنخيت در بين جزا و عمل اين است

تشويق وتنبيه، عفو و مجازات (297)

كه

ثواب و عقاب اول به خود مباشر و به مقدار عملش عايد شود، به اين معنا كه اگر مثلاً حكمى از احكام و مقررات اجتماعى را عصيان كرد كارى كرد كه براى او نفع و براى مجتمع ضرر داشت بايد به همان مقدار تمتعى كه از مجتمع سلب كرده از تمتعاتش سلب شود، اگر چه به كلى آبرويش به باد رود و يا مال و يا عضوى از اعضايش و يا به كلى جانش از او گرفته شود.

از س__وى ديگر شخص مطي__ع در اطاعتى كه مى كن__د اراده خود را تاب__ع اراده مط__اع مى سازد، مجتم__ع يا زمامدار آن باي__د در مقابل آن مق__دار آزادى ك__ه از موهب__ت مطيع كاسته به وى پاداش بده__د و آن كاستگ_ى و نق__ص را جب__ران نماي__د.

در قرآن كريم از اسبابى كه حكمت الهى سبب آن را براى مغفرت امضاء نموده دو سبب كلى ديده مى شود:

اول: توب__ه و بازگشت به سوى خ__داى سبحان و رجوع از كفر به ايمان و از

(298) روش هاى مديريت، برنامه ريزى و پيام رسانى

معصي__ت به اطاع___ت.

دوم: سب__ب دوم شف__اع__ت در روز قي___ام____ت اس___ت. (1)

پاداش در مقابل اطاعت (299)

گرفته مى شود از قبول و اذعان به قلب و كلمه اطاعت استعم__ال مى شود در رام بودن در عم__ل، پس با مجم__وع دو كل_مه سم_ع و طاع__ت امر ايم__ان تم__ام و كام__ل مى گردد.

و جمله «سَمِعْنا وَ اَطَعْنا» از ناحيه بنده، انجام دادن همه وظائفى است كه در برابر مقام ربوبيت و دعوت خدا دارد و اين وظائف و تكاليف همه آن حقى است كه خدا براى خود به عهده بندگان گذاشته، كه در كلمه عبادت خلاصه مى شود، هم چنان كه فرمود: «وَ ما خَلَقْ__تُ الْجِنَّ وَ الاِْنْ__سَ اِلاّ لِيَعْبُدُونِ، ما اُريدُ مِنْهُمْ مِنْ رِزْقٍ وَ ما اُريدُ اَنْ يُطْعِمُونِ.»

(56 و 57 / ذاريات )

خداى تعالى در برابر اين حقى كه براى خود قرار داده حقى هم براى بنده اش بر خود واجب ساخته و آن آمرزش است، كه هيچ بنده اى در سعادت خود از آن بى نياز نيست، از انبيا و رسولان بگير تا پائين تر و لذا به ايشان وعده داده كه در صورتى كه اطاعتش كنند و بندگيش نمايند، ايشان را بيامرزد، هم چنان كه در اولين حكمى كه براى آدم و

(300) روش هاى مديريت، برنامه ريزى و پيام رسانى

فرزندانش تشريع كرد، فرمود: «قُلْنَا اهْبِطُوا مِنْها جَميعا فَاِمّا يَأْتِيَنَّكُمْ مِنّى هُدًى فَمَنْ تَبِعَ هُ__داىَ فَلا خَوْفٌ عَلَيْهِ__مْ وَ لا هُمْ يَحْزَنُونَ!» (38 / بقره) و اين نيست مگر همان آمرزش.

و چون مؤمنين با گفتن «سَمِعْنا وَ اَطَعْنا» به طور مطلق و بدون هيچ قيدى اعلان اطاعت داده و در نتيج__ه حق مقام ربوبيت را ادا كردند، لذا به دنبال آن، حقى را كه خداوند متعال براى آنان بر خود واجب كرده بود، مسئلت نموده و گفتند: «غُفْرانَكَ رَبَّنا وَ

اِلَيْ___كَ الْمَصي__رُ!»

كلم__ه مغفرت و غفران به معناى پوشاندن است و برگشت مغفرت خداى تعالى به دفع عذاب اس__ت، كه خود پوشان__دن نواقص بن__ده در مرحل__ه بندگى است، نواقصى كه در قيام__ت كه بن__ده به سوى پروردگ_ارش برمى گ__ردد ف_اش و هويدا مى شود. (1)

1- الميزان ج :2 ص: 683 .

پاداش در مقابل اطاعت (301)

تو اى انسان كه همواره دست خوش كوران هاى هوا و شهوتى اگر بتوانى خ__ود را از ارتكاب كباير كنترل كنى من وعده مى ده__م كه از گناهان كوچك__ت صرف نظر كن__م، پس زمينه آيه همان زمين__ه اى است كه آي__ات توب__ه دارد و بشر را به سوى توبه دع__وت مى كند، مانند آيه:

«قُلْ يا عِبادِىَ الَّذينَ اَسْرَفُوا عَلىاَنْفُسِهِ_مْ لاتَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللّهِ اِنَّ اللّهَ يَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَميعا اِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحيمُ! وَ اَنيبُوا اِلى رَبِّكُمْ...!» (53 و 54/زمر)

اثر تشويق در اصلاح انسان ها (303)

كه در عين اين كه وعده آمرزش مى دهد دعوت به ترك گناه مى كند، پس همان طور كه درباره اين آيه نمى توان گفت: كه مى خواهد مردم را به سوى گناهان بكشاند و به اين منظور باب توبه را به روى آنان بازمى گذارد كه بدون دلهره گناه كنند، هم چنين در آيه مورد بحث چنين منظ__ورى ندارد، بلكه اين گونه خطاب ه__ا مايه زنده شدن دل هاى نومي_د و مرده است. (1)

مَغْفِرَةً وَ رَحْمَةً وَ كانَ اللّهُ غَفُورا رَحيما،»

«درجه هاى او مغفرت و رحمت اوست و مغفرت و رحمت صفت خداى تعالى اس____ت!» (96 / نساء)

كلمه ضرر به معناى كمبود در وجود است كمبودى كه مانع شود از اين كه آدمى به امرجهاد و قتال قيام نمايد، نظيركورى و شلى و بيمارى و مرادازجهاد با اموال، انفاق آن در راه خدا و به منظور پيروزشدن بر دشمنان است و مراد از جهادباانفس جنگيدن است.

پاداش! و درجات آن (305)

«وَ كُلاًّ وَعَدَ اللّهُ الْحُسْنى...،» دلالت دارد بر اين كه مراد از اين اشخاصى كه قعود كردند كسانى است كه رفتن به جنگ را در زمانى ترك كردند كه احتياجى به رفتن آنان به جبهه جنگ نبوده، چون به مقدار كفايت ديگران رفته بودند، چون مى فرمايد: خداى تعالى به هر دو طائفه (آن ها كه به جهاد رفتند و آن ها كه نرفتند،) وعده حسنى داده، پس غرض از جمله مورد بحث ترغيب و تحريك مسلمانان بر قيام به امر جهاد است، تا مسلمين در رفتن به جهاد شتاب نموده، از يكديگر سبقت بگيرند.

كلمه درجه به معناى مقام و منزلت است و درجات به معناى منزلتى بالاتر است بعد از منزلتى پائين تر و معناى جمله: «وَ كُلاًّ وَعَدَ اللّهُ الْحُسْنى...،» اين است كه خداى عزوجل به هر يك از دو طائفه قاعدين و مجاهدين و يا به هر يك از سه طائفه قاعدين غير اول_ى الضرر و قاعدي_ن اولى الضرر و مجاهدين وعده حسنى داده است.

اين جمله در سياق و زمينه دفع توهم است، چون مؤمنى كه به جهاد نرفته وقتى

(306) روش هاى مديريت، برنامه ريزى و پيام رسانى

جمله: «لايَسْتَوِى الْقاعِدُونَ...،» را مى شنود، اى بسا كه ممكن

است توهم كند كه پس او از هر اجرى و مثوبتى تهى دست است و هيچ فائده اى از ناحيه ايمانش و ساير اعمال صالحى كه دارد عايدش نمى ش__ود، لذا براى دف__ع اين توه__م فرمود: «وَ كُلاًّ وَعَدَ اللّهُ الْحُسْن__ى وَ فَضَّلَ اللّهُ الْمُجاهِدي__نَ عَلَى الْقاعِدي__نَ اَجْرا عَظيما، دَرَجاتٍ مِنْهُ وَ مَغْفِرَةً وَ رَحْمَةً...!»

اين برترى دادن مجاهدين بر قاعدين فائده ديگرى را نيز دارد و آن اين است كه اشاره كند به اين كه مؤمن سزاوار نيست به آن وعده حسنى كه خداى تعالى به عموم مؤمنين (چه مجاهدين و چه قاعدين) داده بود قناعت كند و وعده: «وَ كُلاًّ وَعَدَ اللّهُ الْحُسْنى،» را دست آويز قرار داده، از رفتن به جنگ و شركت در جهاد فى سبيل اللّه و تلاش در اعلاى كلمه حق و كوبيدن باطل كسالت بورزد، زيرا درست است كه خداى تعالى به قاعدين نيز حسنى مى دهد ولى مجاهدين را به درجاتى از مغفرت و

پاداش! و درجات آن (307)

رحمت اختصاص داده كه نمى توان آن را ناديده گرفت و در امر آن مغفرت و رحمت سهل انگ__ارى نمود.

اگر خداى تعالى مجاهدين به اموال و انفس را بر قاعدين برترى داده، علت اين برترى دادنش همان انف_اق مال و بذل جان است، جان و مالى كه هر كسى آن را دوست مى دارد.

اين آيه شريف__ه در ابتداي__ش اين نكت__ه را اف__اده مى كند كه مجاهدي_ن از نظر مقام و منزل__ت با قاعدي__ن يكسان نيستن__د بلكه برت__رى دارند و در اين كه اي__ن برترى به يك منزلت اس__ت و يا منزلت هاى بسي__ار، ساكت است ولى در آخرش روشن مى سازد كه اين منزل__ت يك منزل__ت نيست بلك__ه من__ازل و درجات بسي__ارى است و

اين درج_ات اجر عظيمى است كه خداى تعالى به وسيل__ه آن مجاهدي__ن را ثواب مى دهد. (1)

1- الميزان ج :5 ص: 71 .

(308) روش هاى مديريت، برنامه ريزى و پيام رسانى

باشد، قهرا هداي__ت به سوى سبل، هداي__ت روى هداي__ت خواه__د بود و آن وق__ت آيه شريفه با آي__ه «وَ الَّذينَ اهْتَ__دَوْا زادَهُمْ هُدًى،» (17 / محمد) منطب__ق مى شود. (1)

1- الميزان ج :16 ص: 228 .

(310) روش هاى مديريت، برنامه ريزى و پيام رسانى

پاداش جهاد در راه خدا

«يا اَيُّهَا الَّذينَ امَنُوا هَلْ اَدُلُّكُمْ عَلى تِج__ارَةٍ تُنْجيكُمْ مِنْ عَذابٍ اَليمٍ،»

«ه__ان اى كسان__ى كه ايم__ان آورده اي__د! آيا مى خواهي__د شما را بر تج__ارتى راه نماي__م كه از عذاب__ى دردناك نجاتت__ان مى ده__د؟» (10 / صف)

«تُؤْمِنُونَ بِاللّهِ وَ رَسُولِهِ وَ تُج_اهِدوُنَ فى سَبيلِ اللّهِ بِاَمْوالِكُمْ وَ اَنْفُسِكُمْ ذلِكُ__مْ خَيْرٌ لَكُمْ اِنْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ،»

«آن تجارت اين است كه به خدا و رسولش ايمان آوريد و در راه خدا با اموال و جان هايتان جهاد كنيد اين براى شما خير است اگر بدانيد!»(11/صف)

«يَغْفِرْ لَكُمْ ذُنُوبَكُمْ وَ يُدْخِلْكُمْ جَنّاتٍ تَجْرى مِنْ تَحْتِهَا الاَْنْه_ارُ وَ مَساكِنَ طَيِّبَةً فى جَنّاتِ عَدْنٍ ذلِكَ الْفَوْزُ الْعَظيمُ،»

«اگر چنين كنيد خداى تعالى گناهانتان را مى آمرزد و به جناتى داخلتان مى كند كه از زير درختانش نهره__ا روان است و مساكنى طي__ب در باغ هاي__ى عدن و

پاداش جهاد در راه خدا (311)

جاودانه دارد و اين خود رستگ__ارى عظيمى است!» (12 / صف)

«وَ اُخْرى تُحِبُّونَها نَصْرٌ مِنَ اللّهِ وَ فَتْحٌ قَريبٌ وَ بَشِّرِالْمُؤْمِنينَ،»

«و سود ديگر اين تجارت كه مورد علاقه شما هم هست نصرتى از خدا و فتحى نزديك است و تو اى پيامبر مؤمنين را بشارت ده!» (13 / صف)

در اين آيه شريفه ايمان و جهاد تجارت به حساب آمده، كه سرمايه اش جان آدمى و ربح آن نجات از عذاب دردناك است. خداى عزوجل با نكره آوردن كلمه تجارت آن را بزرگ داشته

و فرموده: شما را به تجارتى راه بنمايم يعنى به تجارتى مهم و عظيم و جليل القدر.

و در بيان ربح آن هم كه همان نجات از عذاب است، بيان نكرد چه عذابى است و فرمود عذابى تا بفهماند آن قدر بزرگ است كه در بيان نمى گنجد و مصداق اين نجات كه وعده اش را داده، همان مغفرت و جنت است. و اما نصرت و فتح كه آن دو را نيز وعده

(312) روش هاى مديريت، برنامه ريزى و پيام رسانى

داده، مصداق نجات نبودند، بلكه خارج از آن بودند و به همين جهت آن دو را جداگانه ذكر كرد و نفرمود كه نجات از عذاب همين است كه گناهانتان را مى آمرزد و به جنات داخلت__ان مى كند و بر دشمن__ان پيروزتان نموده، فتح نصيبتان مى كند بلكه ميان مغفرت و جنت و نصرت و فتح فاصله انداخت و فرمود: «وَ اُخْرى تُحِبُّونَها نَصْرٌ مِنَ اللّهِ وَ فَتْحٌ قَريبٌ!» پس خوانن__ده عزيز بايد از اين نكت__ه غاف_ل نماند.

«تُؤْمِنُونَ بِاللّهِ وَ رَسُولِ__هِ وَ تُج_اهِ__دوُنَ فى سَبي__لِ اللّ__هِ بِاَمْوالِكُ_مْ وَ اَنْفُسِكُ__مْ!»

مى خواهد كلمه تجارت را كه در آيه قبلى پيشنهاد كرده بود براى آنان تفسير كند، گويا شخصى پرسيده اين تجارت چيست؟ و در پاسخ فرمود اين تجارت اين است كه به خدا و رسولش ايمان آورده، در راه او با مال و جانتان جهاد كنيد.

و اگر ايمان به رسول را با ايمان به خدا ذكر كرد، براى اين بود كه بفهماند اطاعت

پاداش جهاد در راه خدا (313)

رسول در آن چه دستور مى دهد واجب است، وگرنه ايمان به خدا بدون ايمان به رسول معنا ندارد، چون اين رسول است كه به ايمان به خدا

دعوت مى كند.

«وَ اُخْرى تُحِبُّونَها نَصْرٌ مِنَ اللّهِ وَ فَتْحٌ قَريبٌ وَ بَشِّرِ الْمُؤْمِنينَ،» مى فرمايد: و شما نعمتى _ و يا خصلتى _ ديگر داريد، كه دوستش داريد و آن عبارت است از نصرتى از خ__دا و فتح_ى نزديك!

م__ژده اى هم كه در آيه مورد بحث داده ش__ده، در خصوص نصرت و فتح نيست، بلكه مجموع پاداش هايى است كه خدا در دني__ا و آخرت مى دهد. (1)

1- الميزان ج :19 ص: 435 .

(314) روش هاى مديريت، برنامه ريزى و پيام رسانى

طريق باط__ل سلوك شود و يا حق با احي__اى باطل احياء گشته و بالاخ__ره به خاطر احيائ__ش كشت_ه شود.

اين آيه به منزله نتيجه اى است كه از داستان هاى ملت هاى ستم كارى استنتاج شده كه خداوند به جرم ستم هايشان آن ها را هلاك نموده است. ظلم آن ملت ها تنها شرك ورزيدن و بت پرستيشان نبود، بلكه از جمله كارهاى نكوهيده آن ها كه خداوند از آن

(316) روش هاى مديريت، برنامه ريزى و پيام رسانى

نكوهش كرده پيروى از ستم كاران بوده، كه نتيجه اش فساد در زمين بعد از اصلاح آن مى شد و آن فساد عبارت بود از رسميت دادن به سنت هاى ظالمانه كه واليان جور باب كرده بودند و مردم هم از آن ها پيروى مى كردند. (1)

و رفتار ما دست بيندازند دليل بر اين معنا آيه مورد بحث اس__ت، كه جمل__ه «مِنْ دُونِ الْمُؤْمِنينَ،» را قي__د نهى قرار داده و مى فرماي__د مؤمنين كف__ار را اولي__اى خ__ود نگيرن__د در حال_ى كه با ساي_ر مؤمنين دوست__ى نمى ورزن__د.

وقت__ى يك فرد مؤمن نسبت به كف__ار ولايت داشت__ه باشد و اين ولايت قوى هم باش__د، خ__ود به خ__ود خ__واص ايمان__ش و آث__ار آن فاس__د گشت__ه و به تدري__ج اصل ايمانش هم تباه مى شود.

(318) روش هاى مديريت، برنامه ريزى و پيام رسانى

و به همين جه__ت است كه در دنب__ال آيه مورد بح__ث اضافه كرد:

«وَ مَ__نْ يَفْعَ____لْ ذلِ__كَ فَلَيْ____سَ مِ___نَ اللّ___هِ ف___ى شَ____ىْ ءٍ!» (1)

قلب__ى نسبت به خ__دا و آيات_ش داشته باشد.

خداى تعالى همان طور كه براى دل ها قائل به بيمارى است، براى علاج آن بيمارى در آياتى از قرآن كريمش علاج نيز پيشنهاد كرده است، از آن جمله در بيانى عام و كلى فرموده: «يَهْ_ديهِ_مْ رَبُّهُ_مْ بِ_ايمانِهِمْ!» (9 / يونس) و نيز فرموده: «اِلَيْهِ يَصْعَدُ الْكَلِمُ الطَّيِّبُ وَ الْعَمَلُ الصّالِحُ يَرْفَعُهُ!» (10 / فاطر)

بنابراين كسى كه دچار مرض قلب است اگر بخواهد خود را مداوا و بيمارى خود را

(320) روش هاى مديريت، برنامه ريزى و پيام رسانى

برط__رف سازد بايد به سوى خداى عزوج__ل توبه ببرد و توبه عبارت است از ايمان به او و تذك__ر به افكار شايست_ه و اعمال صالح. (1)

كسانى كه عهد و پيمان را مى شكنند را به شديدترين بيان مذمت فرموده و به وجهى عنيف و لحنى خشن تهديد نموده و كسانى را كه پاى بند وفاى به عهد خويشند در آي_اتى بسيار مدح و ثنا كرده و آيات آن قدر زياد است كه حاجتى به ذكر آن ها نيست.

و لح__ن آيات و بيانات__ى كه دارد طورى است كه دلالت مى كند بر اين كه خوبى وفاى به عه__د و زشتى عهد شكنى از فطريات بشر است. (1)

1- الميزان ج :5 ص: 255 .

(322) روش هاى مديريت، برنامه ريزى و پيام رسانى

كنن__د در بي_ن نباش__د البته واج__ب است عهدش__ان را محف_وظ داشت__ه و احت__رام كنن__د. (1)

ديگر را مسخره كنند چون ممكن است آنان از ايش_ان بهتر باشند. و هرگز عيب هاى خود را ب__ر م__لا مكنيد كه اگر عيب يك__ى از خ__ودت_ان را بر ملا كني_د در واقع عيب خ__ود را ب__ر م__لا ك__رده اي__د و لقب بد ب__ر يكديگر منهيد كه اين بد رقم يادآورى از يكديگر است كه بعد از ايمان باز هم يكديگ__ر را به فسوق ياد كنيد و هركس توبه نكند همه آنان از ستم كارانند!» (11 / حجرات)

(326) روش هاى مديريت، برنامه ريزى و پيام رسانى

م__ى ف___رم__اي__د: هي___چ كس___ى را مسخ__ره نكني__د، چ__ون ممك__ن اس___ت آن ك_س ن___زد خ___دا از شم___ا بهتر باشد.

«وَ لا تَلْمِ_زُوا اَنْفُسَكُ__مْ!» كلم_ه لم__ز به معن_اى اي_ن اس__ت كه شخص__ى را به عيب__ش آگاه سازى و اگر كلم__ه مزبور را مقيد به قيد «اَنْفُسَكُ__مْ _ خود را،» نم__وده، براى اش__اره به اين اس__ت كه مسلمان__ان در يك مجتم__ع زندگى مى كنن__د و در حقيقت همه از همند و فاش ك__ردن عيب يك نفر در حقيق_ت ف_اش كردن عي_ب خود است.

«وَ لا تَنابَ_زُوا بِالاَْلْق_ابِ!» به معن__اى اين است كه مسلمان__ان به يكديگ__ر لقب زشت از قبي__ل ف_اس_ق، سفي_ه و امث_ال آن ندهند.

برادر مرده خود را بخورد؟ قطعا از چنين كارى كراهت داريد و از خدا پروا كنيد كه خدا توبه پذير مهربان است!» (12 / حجرات)

منظ_ور آيه مورد بح__ث نهى از پذيرفت__ن ظ__ن ب__د است، مى خواه__د بفرماي__د: اگر درباره كسى ظ__ن بدى به دل__ت وارد ش__د آن را نپذي__ر و به آن ترتي__ب اث_ر م__ده!

«وَ لا تَجَسَّسُوا وَ لا يَغْتَبْ !» تجسس به معناى پى گيرى و تفحص از امور مردم است، ام__ورى كه مردم عنايت دارند پنه__ان بماند و تو آن ها را پى گيرى كنى تا خبردار شوى.

كلمه غيبت عبارت است از اين كه در غياب كسى عيبى از او بگويى كه حكمت و وج_دان بيدار تو را از آن نهى كند.

و شارع اسلام از اين جهت از غيبت نهى فرموده كه: غيبت اجزاى مجتمع بشرى را

(328) روش هاى مديريت، برنامه ريزى و پيام رسانى

يكى پس از ديگرى فاسد مى سازد و از صلاحيت داشتن آن آثار صالحى كه از هر كسى توقعش مى رود ساقط مى كند و آن آثار صالح عبارت است از اين كه هر فرد از افراد جامعه با فرد ديگر بياميزد و در كمال اطمينان خاطر و سلامتى از هر خطرى با او يكى شود و ترسى از ناحيه او به دل راه ندهد و او را انسانى عادل و صحيح بداند و در نتيجه با او مأنوس شود نه اين كه از ديدن او بيزار باشد و او را فردى پليد بشمارد. در اين هنگام است كه از تك تك افراد جامعه آثارى صالح عايد جامعه مى گردد و جامعه عينا مانند يك تن واحد متشكل مى شود.

غيب__ت در حقيقت ابطال هوي__ت و شخصيت اجتماع__ى افرادى

است كه خودشان از جريان اطلاع__ى ندارند و خبر ندارند كه دنب__ال سرشان چه چيزهايى مى گويند و اگر خب__ر داشته باشن__د و از خط__رى كه اين كار برايش__ان دارد اطلاع داشت__ه باشند از آن احتراز مى جويند و نمى گذارند پ__رده اى را كه خ__دا بر روى عيوبش__ان انداخته به دست ديگران پاره شود.

دستوراتى براى اداره رفتارهاى اجتماعى مسلمانان (329)

اين را هم بايد دانست كه در اين كلام اشعار و يا دلالتى هست بر اين كه حرمت غيبت تنها درباره مسلمان است، به قرينه اين كه در تعليل آن عبارت «لَحْمَ اَخيهِ،» را آورده و ما مى داني__م كه اخوت تنها در بين مؤمنين است. (1)

كه آن موانع را بردارد و هر سببى را فرض كن__ى كه در سببي__ت تمام باش__د، يعن__ى هي__چ مانعى جلوگي__ر عملش نباشد، باز عملك__ردش به اذن خ_دا است و اذن خ__دا در آن اين اس_ت كه مانع__ى بر س__ر راه__ش نگذاشته باشد، پس تأثير چنين سببى هم ملازم با اذن خ__دا است، در نتيجه هيچ سبب__ى بدون اذن او در مسب__ب خود اث__ر نمى گذارد.

تعليماتى براى اصلاح افكار اجتماع در مقابل حوادث (331)

«وَ اَطيعُ__وااللّهَ وَ اَطيعُ__واالرَّسُولَ فَ__أِنْ تَوَلَّيْتُمْ فَاِنَّما عَلى رَسُولِنَا الْبَلاغُ الْمُبينُ!»

م__راد از اطاعت خدا منق__اد شدن براى او است، در آن چ__ه از شراي__ع دين كه تشريع كرده و پذيرفت_ن آن بدون چ__ون و چ__را است و م__راد از اطاع_ت رسول انقياد و امتثال دست__وراتى است كه او به حس__ب ولايتى كه بر امت دارد مى دهد، ولايتى كه خ__دا ب_ه او داده است.

اگ__ر شم__ا از اطاعت خ__دا در آن چ__ه از دي__ن تش__ريع كرده و يا از اطاعت رسول بدان جهت كه ولى امر شما است در آن چه به شما دست__ور مى دهد اعراض كنيد رسول ما نمى تواند شما را مجبور بر اطاعت كند، براى اين ك__ه او م__أم__ور به اين رفتار نشده بلك__ه تنه__ا م__أم__ور ش__ده كه رسالت خ__دا را به شما ب__رس__ان__د، ك__ه رسانيد. (1)

1- الميزان ج :19 ص: 508 .

(332) روش هاى مديريت، برنامه ريزى و پيام رسانى

در بخش مديريت مالى

آنان را به ضميمه مال خود مخوريد كه اين گناهى بس بزرگ است!»(2/نساء)

«وَ اِنْ خِفْتُ__مْ اَلاّ تُقْسِطُ__وا فِ__ى الْيَت__امى فَانْكِحُ__وا م__ا طابَ لَكُمْ مِنَ

اداره دو ركن مالى و انسانى جامعه (333)

النِّساءِ مَثْن__ى وَ ثُ__لاثَ وَ رُباعَ فَاِنْ خِفْتُمْ اَلاَّ تَعْدِلُوا فَواحِدَةً اَوْ ما مَلَكَتْ اَيْم__انُكُمْ ذلِ__كَ اَدْن_ى اَلاّ تَعُ__ولُ_وا،»

«اگر بترسيد كه مبادا درباره يتيمان مراعات عدل و داد نكنيد پس آن كس از زنان را به نكاح خود درآوريد كه شما را نيكو و مناسب با عدالت است: دو يا سه يا چهار (نه بيشتر) و اگر بترسيد كه چون زنان متعدد گيريد راه عدالت نپيموده و به آن ها ستم كنيد پس تنها يك زن اختيار كرده و يا چنان چه كنيزى داريد به آن اكتف__ا كنيد كه اين نزديك ت__ر به عدالت و ت__رك ستم ك__ارى است!» (3 / نساء)

مسئله نكاح و ارث، دو باب از بزرگ ترين و با عظمت ترين ابواب قوانين حاكمه در جامعه انسانى است، چون عظيم ترين اثر را در تكون و هستى دادن به جامعه و بقاى آن دارند، اما مسأله نكاح براى اين كه به وسيله آن وضع تولدها و فرزندان روشن مى شود و معلوم مى گردد فلان شخص از اجزاى اين مجتمع است يا نه و چه عواملى در تكون او دست داشته و اما ارث از مهم ترين عامل تشكل يافتن جامعه است، براى اين كه ارث ثروت موجود در دنيا را كه اساس زندگى جامعه و بنيه مجتمع بشرى در زندگى و بقا است تقسيم مى كند.

و به همين مناسبت آيات مورد بحث، در ضمن بيان دو جهت نام برده، از زنا و هر ازدواج نامشروع و نيز از خوردن مال يكديگر به باطل نهى

فرموده و راه كسب مشروع

(334) روش هاى مديريت، برنامه ريزى و پيام رسانى

را منحصر در تجارت ناشى از رضاى طرفين دانسته وهمين جا است كه دو اصل اساسى و گران قدر از امورى كه مجتمع را تشكل مى دهد تأسيس مى شود، اصلى در امر توليد مثل و اصلى ديگر در امر مال و اين دو امر از مهم ترين امورى است كه باعث تشكل ج_امع__ه مى شود. (1)

فِى الْقَتْلِ اِنَّهُ كانَ مَنْصُورا،»

«و خونى را كه خدا محترم شمرده مريزيد، مگر آن كه كشتن او حق باشد و كسى كه بى گناهى را بكشد ما براى ولى او سلطنت و قدرت قانونى قرار داده ايم كه مى تواند قاتل را بكشد پس نبايد كسى در خونريزى از حد تجاوز كند كه كشته بى گناه به وسيله قانون يارى شده،» (33 / اسراء)

«وَ لا تَقْرَبُوا مالَ الْيَتيمِ اِلاّ بِالَّتى هِىَ اَحْسَنُ حَتّى يَبْلُغَ اَشُدَّهُ وَ اَوْفُوا بِالْعَهْدِ اِنَّ الْعَهْدَ كانَ مَسْؤُلاً،»

«به مال يتيم هم نزديك مشويد مگر به نحوى كه تصرف در آن بهتر باشد براى يتيم از تصرف نكردن و هم چنان مال او را نگه داريد تا به حد رشد برسد و نيز به عه__د خود وف_ا كنيد، كه از عهدها نيز بازخواس__ت خواهي_د ش__د!» (34 / اسراء)

«وَ اَوْفُ__واالْكَيْ__لَ اِذا كِلْتُ__مْ وَ زِنُ__وا بِ__الْقِسْط__اسِ الْمُسْتَقي__مِ ذلِ___كَ خَيْرٌ وَ اَحْسَنُ تَأويلاً،»

دستوراتى براى مديريت هاى مختلف جامعه و فرد (337)

«و چون ترازودارى مى كنيد كيل تمام بدهيد و با وزنى مستقيم و يكسان بدهيد و بستانيد اين هم براى دنيايت__ان خوب است و هم در آخ_رت عاقبت بهترى دارد.»

(35 / اسراء)

«وَ لا تَقْفُ ما لَيْسَ لَكَ بِه عِلْمٌ اِنَّ السَّمْعَ وَ الْبَصَرَ وَ الْفُؤادَ كُلُّ اُولئِكَ كانَ عَنْهُ مَسْؤُلاً،»

«دنبال چيزى را كه بدان علم ندارى مگير كه گوش و چشم و دل درباره همه اين ها روزى مورد بازخواست قرار خواهند گرفت،» (36/اسراء)

«وَ لا تَمْ_شِ فِى الاَْرْضِ مَ_رَح_ا اِنَّ_كَ لَنْ تَخْرِقَ الاَْرْضَ وَلَنْ تَبْلُغَ الْجِبالَ طُ__ولاً،»

«در زمين با نخوت و غرور قدم مزن تو نه مى توانى زمين را بشكافى و نه به بلن__دى كوه ها مى رسى، خلاص__ه نمى توانى هر چه بخواه_ى

بكنى،» (37 / اسراء)

«كُ__لُّ ذلِ___كَ ك__انَ سَيِّئُ__هُ عِنْ___دَ رَبِّ__كَ مَكْ__رُوه__ا،»

(338) روش هاى مديريت، برنامه ريزى و پيام رسانى

«هم__ه اين ه__ا گناه__ش ن__زد پ__روردگ__ارت كيف__ر ب__د دارد!» (38 / اس__راء)

«ذلِكَ مِمّا اَوْحى اِلَيْكَ رَبُّكَ مِنَ الْحِكْمَةِ وَ لا تَجْعَلْ مَعَ اللّهِ اِلها اخَرَ فَتُلْقى فى جَهَنَّمَ مَلُوما مَدْحُ__ورا،»

«اين ها از جمله وحى هائى است كه پروردگارت از حكمت به سويت فرستاد و نيز با خداى تعالى خدايانى ديگر مگير تا ملامت زده و رانده از رحمت خدا به جهنم نيفت___ى!» (39 / اس_راء)

در آيه اول: دست به گردن بستن كنايه است از خرج نكردن و خسيس بودن و خوددارى از بخشش نمودن، درست مقابل بسط يد است كه كنايه از بذل و بخشش مى باشد و اين كه هرچه به دستش آيد ازدست خود فروبريزد، به طورى كه هيچ چيز براى خود باقى نمى گذارد، مانند كسى كه كاملاً دست خود را در مقابل باران گشوده و حتى قطره اى از آن در دست وى باقى نمى ماند و اين تعبير بليغ ترين و رساترين تعبير در مورد نهى از افراط و تفريط در انفاق است.

دستوراتى براى مديريت هاى مختلف جامعه و فرد (339)

آيه دوم: معنايش اين است كه اين دأب و سنت پروردگار است كه بر هر كس بخواهد روزى دهد فراخ و گشايش دهد و براى هر كه نخواهد تنگ بگيرد و سنت او چنين نيست كه بى حساب و بى اندازه فراخ سازد و يا به كلى قطع كند، آرى او مصلحت بندگان را رعايت مى كند، چرا كه او به حال بندگان خود خبير و بينا است، تو نيز سزاوار است چنين كنى و متخلق به اخلاق خدا گردى و راه وسط و اعتدال را پيش گرفته از افراط و تفريط بپرهيزى !

در آيه سوم: املاق به معناى

فقر و ندارى است و معناى آيه اين است كه فرزندان خود را از ترس اين كه مبادا دچار فقر و هلاكت شويد و به خاطر ايشان تن به ذلت گدائى دهيد به قتل نرسانيد و دختران خود را از ترس اين كه گرفتار داماد ناجورى شويد و يا به جهت ه__اى ديگرى مايه آبروري__زى شما شود مكشيد زيرا اين شما نيستيد كه روزى اولادت__ان را مى دهيد، تا در هنگ__ام فقر و تنگ دست__ى ديگر نتواني__د روزى

(340) روش هاى مديريت، برنامه ريزى و پيام رسانى

ايشان را برسانيد، بلكه مائيم كه هم ايشان و هم شما را روزى مى دهيم، آرى كشتن فرزندان خطائى است بزرگ!

آيه چهارم: اين آيه از زنا نهى مى كند و در حرمت آن مبالغه كرده است، چون نفرموده اين كار را نكنيد، بلكه فرموده نزديكش هم نشويد.

«وَ س__اءَ سَبيلاً،» فهماند كه اين روش زشتى است كه به فساد جامعه، آن هم فساد همه شؤون اجتم__اع منجر مى شود و به كلى نظ__ام اجتماع را مختل ساخته و انسانيت را به ناب__ودى تهديد مى كند.

علاوه بر مطالب مذكور اين عمل زشت و پست اثر ديگرى هم از نظر شريعت اسلامى دارد و آن بر ه__م زدن انس__اب و رشت__ه خانوادگ__ى اس__ت، كه با گست__رش زن__ا، ديگ_ر جائ___ى براى احك__ام نكاح و ارث باق__ى نمى مان___د.

آيه پنجم: اين آيه از كشتن نفس محترمه نهى مى كند، مگر در صورتى كه به حق باشد، به اين معنا كه طرف مستحق كشته شدن باشد، مثل اين كه كسى را كشته باشد يا

دستوراتى براى مديريت هاى مختلف جامعه و فرد (341)

مرتد شده باشد (وحرمت دينى را در جامعه بشكند،) و امثال اين ها كه

در قوانين شرع مضبوط است.

آيه ششم: اين آيه از خوردن مال يتيم نهى مى كند كه خود يكى از كبائرى است كه خداوند وعده آتش به مرتكبين آن داده است و اگر به جاى نهى از خوردن آن از نزديك شدن به آن نه__ى كرد ب__راى اين ب__ود كه ش__دت حرمت آن را بفهماند و معناى جمله «اِلاّ بِالَّتى هِىَ اَحْسَنُ،» اين است كه در صورتى كه تصرف در مال يتيم به نحوى باشد كه از تصرف نكردن بهتر باشد به اين معنا كه تصرف در آن به مصلحت يتيم و باعث زياد ش_دن مال باشد عيب ندارد و حرام نيست.

در آيه هفتم: مى فرماي__د: ايفاء كيل و وزن و دادن آن به قسط__اس مستقيم بهتر اس__ت، ب_راى اين اس__ت كه اولاً كم فروش__ى يك ن_وع دزدى ناجوانمردان__ه است و ث__اني__ا وث_وق و اطمين_ان را بهتر جلب مى كند.

و «وَ اَحْسَنُ تَأوي__لاً،» بودن اين دو عمل از اين جه__ت است كه اگر مردم اين دو

(342) روش هاى مديريت، برنامه ريزى و پيام رسانى

وظيفه را عمل كنند، كم نفروشند و زياد نخرند رشد و استقامت در تقدير معيشت را رعاي__ت كرده اند.

اگر كيل و وزن به طور عادلانه جريان يابد زندگى و اقتصاد مردم رشد و استقامت يافته و هر كس هر چه را احتياج دارد، همان را به مقدار نيازش به دست مى آورد و علاوه بر آن، نسبت به همه سوداگ__ران وثوق پي__دا مى كند و امنيت عموم_ى برق__رار مى شود.

آيه هشتم: از پيروى و متابعت هر چيزى كه بدان علم و يقين نداريم نهى مى كند، چون مطلق و بدون قيد و شرط است پيروى اعتقاد غير علمى و هم چنين

عمل غير علمى را شامل مى شود.

انسانى كه سلامت فطرت را از دست نداده و در اعتقاد خود پيرو آن چيزى است كه آن را حق و واقع در خارج مى يابد و در عملش هم آن عملى را مى كند كه خود را در تشخيص آن محق و مصيب مى بيند، چيزى كه هست در آن چه كه خودش قادر بر تحصيل علم هست علم خود را پيروى مى كند و در آن چه كه خود قادر نيست مانند

دستوراتى براى مديريت هاى مختلف جامعه و فرد (343)

پاره اى از فروع اعتقادى نسبت به بعضى از مردم و غالب مسائل عملى نسبت به غالب مردم از اهل خبره آن مسائل تقليد مى كند، آرى همان فطرت سالم او را به تقليد از علم عالم و متخصص آن فن، وا مى دارد و علم آن عالم را علم خود مى داند و پيروى از او را در حقيقت پيروى از علم خود مى شمارد.

«...اِنَّ السَّمْعَ وَ الْبَصَرَ وَ الْفُؤادَ كُلُّ اُولئِكَ كانَ عَنْهُ مَسْؤُلاً _ گوش و چشم و دل درباره همه اين ها روزى مورد بازخواست قرار خواهند گرفت،» حاصلش اين است كه: دنبال روى از چيزهائى كه علم به آن ها ندارى نكن، زيرا خداى سبحان به زودى از گوش و چشم و فؤآد كه وسائل تحصيل علمند بازخواست مى فرمايد و حاصل تعليل اين است كه گوش و چشم و فؤآد نعمت هائى هستند كه خداوند ارزانى داشته است تا انسان به وسيله آن ها حق را از باطل تميز داده و خود را به واقع برساند و به وسيله آن ها اعتقاد و عمل حق تحصيل نمايد و به زودى از يك يك آن ها بازخواست مى شود كه آيا در آن چه

كه كار بستى علمى به دست آوردى يا نه و اگر به دس_ت آوردى پيروى هم ك__ردى يا خير؟

(344) روش هاى مديريت، برنامه ريزى و پيام رسانى

مثلاً از گوش مى پرسند آيا آن چه شنيدى از معلوم ها و يقين ها بود يا هر كس هر چه گفت گوش دادى؟ و از چشم مى پرسند آيا آن چه تماشا مى كردى واضح و يقينى بود يا خير ؟ و از قلب مى پرسند آن چه كه انديشيدى و يا بدان حكم كردى به آن يقين داشتى يا نه؟ گوش و چشم و قلب ناگزيرند كه حق را اعتراف نمايند و اين اعضاء هم ناگزيرند حق را بگويند و به آن چه كه واقع شده گواهى دهند، بنابراين بر هر فردى لازم است كه از پيروى كردن غير علم بپرهيزد، زيرا اعضاء و ابزارى كه وسيله تحصيل علمند به زودى عليه آدمى گواهى مى دهند!

در آيه نهم: مرح به معناى براى باطل زياد خوشحالى كردن است و شايد قيد باطل براى اين باشد كه بفهماند خوشحالى بيرون از حد اعتدال مرح است، زيرا خوشحالى به حق آن است كه از باب شكر خدا در برابر نعمتى از نعمت هاى او صورت گيرد و چنين خوشحالى هرگز از حد اعتدال تجاوز نمى كند و اما اگر به حدى شدت يافت كه عقل را سبك نموده و آثار سبكى عقل در افعال و گفته ها و نشست و برخاستنش و مخصوصا

دستوراتى براى مديريت هاى مختلف جامعه و فرد (345)

در راه رفتنش نمودار شد چنين فرحى، فرح به باطل است و جمله «وَ لا تَمْ_شِ فِى الاَْرْضِ مَرَحا - در زمين با نخوت و غرور قدم مزن!» نهى است از اين كه انسان به خاطر

تكبر خود را بيش از آن چه هس__ت بزرگ بداند و اگر مسأل__ه راه رفتن به مرح را مورد نهى قرار داد، براى اين بود كه اثر همه آن انحراف ها در راه رفتن نمودارتر مى شود.

در آيه دهم مى فرمايد: همه اين ها كه گفته شد - يعنى همه آن چه كه مورد نهى واقع شد - گناهش نزد پروردگارت مكروه است و خداوند آن را نخواسته است.

در آيه يازدهم: كلمه ذلك اش__اره است به تكاليفى كه قبلاً ذكر فرمود و اگر در اين آي__ه احكام فرع__ى دي__ن را حكم__ت نامي__ده، از اين جهت ب__وده است كه هر يك مشتمل بر مصالح__ى است كه اجم__الاً از سابق__ه كلام فهميده مى شد. (1)

1- الميزان ج :13 ص: 114 .

(346) روش هاى مديريت، برنامه ريزى و پيام رسانى

در بخش دفاعى و مديريت جبهه و جنگ

درونى و قلبى انسان است، حال چه اين كه لفظ هم با آن حالت مطابق باشد، مثل كلمه «يا غنى!» از فقيرى كه از فقر خود به خدا پناهنده مى شود و يا كلمه «ياشافى!» از مريضى كه از مرض خود به خدا پناه مى برد و يا مطابق نباشد، مثل اين كه همان فقير و مريض به جاى آن دو كلمه بگويند «اى خدا!» چون همين اى خدا از فقير به معناى «اى بى نياز!» و از مريض به معناى «اى شفادهنده!» است، چون مقتضاى حال و آن احتياجى كه اين دو را به استغاثه وادار كرده شاهد اين است كه مقصودشان از اى خدا جز اين نيست و اين خيلى روشن است.

كسى هم كه به جنگ رفته و با دشمن روبه رو شده و مى داند كه در جنگ خون ها ريخته مى شود و دست و پاها قطع مى گردد و خلاصه به منظور رسيدن به هدف بايد از خود گذشتگى كرد و پيه همه ناملايمات را به خود ماليد، چنين كسى فكرش همه متوجه

(348) روش هاى مديريت، برنامه ريزى و پيام رسانى

پيروزى و رسيدن به هدف و غلبه بر دشمنى است كه او را به مرگ و فنا تهديد مى كند و كسى كه حالش اين و فكر و ذكرش اين است ذكر خدايش هم ذكرى است كه با حالت و فكرش تناسب دارد.

و اين خود بهترين قرينه است بر اين كه منظور از «وَاذْكُرُوا اللّهَ كَثيرا،» اين است كه مؤمن، متذكر آن معارفى باشد كه مربوط به اين شأن و اين حالت است و آن اين است كه خداى تعال_ى معبود او و پروردگ__ار او است و آن كسى

است كه مرگ و حيات به دست او است و مى توان__د او را در اين حال ي__ارى كند و او سرپرست اوست و چه سرپرست و ياور خوبى است، چنين كسى با اين كه پروردگ__ارش وعده نصرت داده و فرموده: «اِنْ تَنْصُ__روُا اللّ__هَ يَنْصُرْكُ__مْ وَ يُثَبِّ__تْ اَقْدامَكُمْ،» (7 / محمد) و مى داند كه خداوند اجر كسى را كه عمل نيكى انجام دهد ضايع نمى كند يقينا به نصرت پروردگارش اطمينان داشته و مى داند كه سرانجام كارش به يكى از دو وجه است كه هر دو نيك

مديريت جبهه و جهاد (349)

است، چون يا بر دشمن غلبه پيدا مى كند كه در اين صورت رايت دين را بلند كرده و محيط را براى سعادتمند شدن خود و ديگران مساعد كرده است و يا كشته مى شود كه در اين فرض به جوار اولياء مقربين درگاه پروردگارش شتافته است، اين گونه معارف حقيقى است كه مربوط به حالت يك نفر مجاهد است و سرانجامش را به سعادت واقعى و كرامت دائمى منتهى مى كند.

و اگ__ر در جمله مورد بح__ث ذكر را مقيد به كثير كرد براى اين است كه در ميدان هاى جنگ هر لحظه صحنه هايى كه انسان را به دوستى زندگى فانى و شيرينى زخارف دنيوى وادار ساخته و شيطان هم با القاء وسوسه خود آن را تأييد كند تكرار مى ش__ود و لذا فرم__وده: خدا را زياد ياد كني__د تا بدين وسيله روح تق__وا در دل ه_ا هر لحظ_ه تجديد و زنده تر شود.

«وَاَطيعُوا اللّهَ وَ رَسُولَهُ!» ظاهر سياق اين است كه منظور از اطاعت اطاعت

(350) روش هاى مديريت، برنامه ريزى و پيام رسانى

دستورات__ى است كه از ناحيه خدا و رسول راجع به امر جهاد و دفاع

از حريم دين و بيضه اسلام ص_ادر مى شود و آيات جهاد و دستورات نبوى مشتمل بر آن است، مثل اين ك__ه بايد اول اتمام حج_ت كنن__د و در حي_ن جنگ متع__رض زن و فرزند دشم__ن نشون__د و ب__دون اط__لاع دشم__ن ب__ر ايش__ان شبيخ__ون ن__زنن__د و ه_م چني__ن احك__ام ديگ__ر جه__اد.

«وَ لا تَنزَعُوا فَتَفْشَلُ_وا وَ تَ_ذْهَبَ ريحُكُ_مْ!» يعنى با نزاع و كشمكش در ميان خود ايجاد اختلاف نكنيد و در نتيجه خود را دچار ضعف اراده مسازيد و عزت و دولت و يا غلبه بر دشمن را از دست مدهيد، چون اختلاف، وحدت كلمه و شوكت و نيروى شما را ازبين مى برد.

«وَاصْبِ_رُوااِنَّ اللّهَ مَعَ الصّبِرينَ،» يعنى همواره در برابر مصائب و ناملايمات جنگى كه دشمن به وسيله آن تهديدتان مى كند ملازم خويشتن دارى و اكثرا در ذكر خدا و اطاع_ت او و رسولش بوده باشيد و حوادث و سنگين__ى بار اطاعت شما را از جاى نكند

مديريت جبهه و جهاد (351)

و از پ__ا درني___اورد و ل__ذت معصي___ت و عج__ب و تكب__ر شم__ا را گم__راه نس____ازد.

و اگر امر به صبر را تأكيد فرمود براى اين است كه صبر قوى ترين ياورى است كه در شدائد و محكم ترين ركنى است در برابر تلون در عزم و سرعت تحول در اراده و همين صبر است كه به انسان فرصت تفكر صحيح داده و به منزله خلوتى است كه در هنگام هجوم افكار پريشان و صحنه هاى هول انگيز و مصائبى كه از هر طرف رومى آورد به انسان فرصت مى دهد كه صحيح فكر نموده و رأى مطمئن و صد در صد اتخاذ كند، پس خداى سبحان با مردم صابر است.

و نيز مى فرمايد: «وَ لا تَكُونُوا

كَالَّذينَ خَرَجُوا مِنْ دِيرِهِمْ بَطَرا وَ رِئآءَ النّاسِ وَ يَصُدُّونَ عَنْ سَبيلِ اللّهِ وَ اللّهُ بِما يَعْمَلُونَ مُحيطٌ!» (47 / انفال) شما (مانند كفار) با خودنمائى و خودآرائى به تجملات دنيوى به سوى جنگ با دشمنان دين از ديار خود بيرون نشويد و مردم را با گفتار و كردار ناپسند خود به ترك تقوا و فرورفتن در

(352) روش هاى مديريت، برنامه ريزى و پيام رسانى

گناهان و خروج از اطاعت اوامر و دستورات او دعوت مكنيد و بدين وسيله سد راه خدا مباشي__د، كه اگر چنين كني__د زحماتتان بى اثر گشت__ه و نور ايمان در دل هايتان خاموش مى گردد و آثار ايمان از اجتماع شما رخت برمى بندد، پس اگر بخواهيد زحماتت__ان ثمربخش باش__د و در نتيجه شما را به مقص__د و غرض برساند جز صراط مستقيم__ى كه دين قوي_م آن را برايتان فراه__م نموده و مل__ت فطرى هموارش كرده راه ديگرى نداريد و خداون__د مردم فاسق را به سوى ايده هاى فاسدشان راهنمائى نمى كند.

رسول خ__دا صلى الله عليه و آله اتفاق افتاده از قبيل جنگ بدر، احد، خندق و حنين و غير آن دقت كامل به عمل آورد اين معنا برايش روشن مى گردد كه سّر غلبه مسلمين در آن جا كه غال__ب شدند رعايت م__واد اين دست__ورات بوده و رمز شكست خوردنشان هر جا

(354) روش هاى مديريت، برنامه ريزى و پيام رسانى

كه شكس__ت خوردند رعايت نكردن و سهل انگ__ارى در آن ها بوده است !(1)

روش هاى مديريت، برنامه ريزى و پيام رسانى

شبه جزيره عربستان گسيل مى داشت و از سوى ديگر سرگرم استوار ساختن پايه هاى دين در بين مؤمنين بود و از سوى ديگر در داخل با جمعيت منافقين كه مردمى نيرومند و پول دار و صاحب نفوذ بودند رو به رو بود، جمعيتى كه در روز جنگ احد معلوم شد عددش__ان از نصف مسلمان__ان خيلى كم تر نبوده است.

و از سوى ديگر اطراف شهر مدينه قبايلى از يهود بودند، كه دائما براى مؤمنين دردسر ايجاد مى كردند و با آنان مى جنگيدند، يهود سخنان باطل و ضد دين در ذهن مسلمانان القا مى كردند و احاديث گمراه كننده اى كه باعث بطلان اراده صادق آنان بود تلقين مى نمودند و به اين وسيله تصميم جدى آنان را سست مى كردند و همين يهوديان و منافقين، مشركين را عليه مسلمانان تشجيع مى كردند.

«يُريدوُنَ لِيُطْفِئُوا نُورَ اللّ_هِ بِاَفْواهِهِ__مْ وَ اللّ__هُ مُتِمُّ نُ__ورِهِ وَ لَوْ كَ__رِهَ الْك_افِ_روُنَ،»

«مى خواهند نور خدا را با دهان هايشان خاموش كنند و خدا تمام كننده نور خويش است

بحران در تاريخ اسلام و مديريت بحران (357)

هرچند كه كافران كراهت داشته باشند!» (8/صف)

در نتيجه برگشت معناى آيه و مخصوصا با در نظر گرفتن آيه بعدى كه مى فرمايد: «وَ اِنَّ مِنْكُمْ لَمَنْ لَيُبَطِّئَنَّ _ و بدانيد كه بعضى از شما هستند كه در كوچ كردن پا به پا مى كنند...،» (72 / نساء) به اين مى شود كه: اسلحه خود را زمين نگذاريد و از تلاش و بذل جهد در امر جهاد باز نايستيد، كه اگر چنين كنيد عزمتان مى ميرد و نشاطتان در اقامه پرچم ح__ق مبدل به كسالت و سستى مى ش__ود، در نتيجه يك ع__ده امروز و ف__ردا خواهند كرد و يك عده

ديگر مان__ع حركت ديگران مى گردن__د و نمى گذارند سايرين به قتال دشمنان خدا و تطهي__ر زمي_ن از لوث وجود آنان اقدام كنند. (1)

1- الميزان ج :4 ص: 667 .

(358) روش هاى مديريت، برنامه ريزى و پيام رسانى

حساب مى آورد و نيز هر مصيبتى كه به مؤمنين برسد از قبيل كشته و زخمى شدن در راه خدا و تحمل مشقت را نقمت و عذاب مى پندارند.

«فَلْيُقاتِلْ فى سَبيلِ اللّهِ الَّذينَ يَشْرُونَ الْحَيوةَ الدُّنْيابِالاْخِرَةِ وَ مَنْ يُقاتِلْ فى

(360) روش هاى مديريت، برنامه ريزى و پيام رسانى

سَبيلِ اللّهِ فَيُقْتَلْ اَوْ يَغْلِبْ فَسَوْفَ نُ_ؤْتي_هِ اَجْرا عَظيما،»

«پس كسانى كه زندگى دنيا را مى فروشند و آخرت را مى خرند، بايد در راه خدا پيكار كنند و كسانى كه در راه خدا پيكار مى كنند تا كشته شوند و يا بر دشمن چيره گردن_د به زودى اجرى عظيمشان مى دهيم!» (74 / نساء)

در اين آيه مجددا مردم را براى تحريك براى قتال در راه خدا هشدار مى دهد، كه همه آن ها مؤمنند و با اسلام خود و تسليم شدنشان در برابر خداى تعالى آخرت را با زندگى دنيا خريده اند.

آن گاه به فايده قتال _ البته قتال به وجه حسن - كه به هر حال اجرى عظيم است تصريح نموده، مى فرمايد: «وَ مَنْ يُقاتِلْ فى سَبيلِ اللّهِ...،» با اين كلام خود بيان كرد كه امر رزمنده در راه خدا منتهى به يكى از دو سرانجام محمود و پسنديده مى شود، يا منته__ى به اين مى شود كه در راه خدا كشته شود و يا به اين كه بر دشمن خدا غلبه پيدا

مديريت اراده هاى سست ! (361)

كند و او به هر حال اجرى عظي__م خواهد داشت و اگر شق سوم سرنوشت جنگ كه عب__ارت از فرار كردن كه نه كشتن اس__ت و نه كشته ش__دن را ذكر نكرد، براى اين بود كه اش_اره كند به اين كه رزمنده در راه خدا فرار نمى كند.

«وَ ما لَكُمْ لا تُقاتِلُونَ فى سَبيلِ

اللّهِ وَ الْمُسْتَضْعَفينَ مِنَ الرِّجالِ وَ النِّسآءِ وَ الْوِلْدانِ الَّذينَ يَقُولُونَ رَبَّنااَخْرِجْنا مِنْ هذِهِ الْقَرْيَةِ الظّالِمِ اَهْلُها وَ اجْعَلْ لَنا مِ__نْ لَدُنْكَ وَلِيّا وَ اجْعَلْ لَنا مِنْ لَدُنْكَ نَصيرا،»

«چرا در راه خدا و نجات بيچارگان از مردان و زنان و كودكان پيكار نمى كنند؟ بيچارگانى ك__ه مى گويند بارالها ما را از اين سرزمي__ن كه مردمش همه ستمگرند بيرون كن و نجات بده و ازناحيه خود سرپرستى برايمان بفرست و يا از جانب خود يار و مددكارى برايمان روانه كن!» (75/نساء)

اين آيه شريفه نيز تحريكى ديگر است بر قتال، كه با تعبير استفهام انجام شده،

(362) روش هاى مديريت، برنامه ريزى و پيام رسانى

استفهامى كه به ياد شنونده مى آورد كه قتالشان قتال در راه خدا است و فراموش نكنند، كه در چنين قتالى هدف زندگى سعيدشان تأمين مى شود، چون در زندگى سعيده هيچ آرزو و هدفى جز رضوان خدا و هيچ سعادتى پرمحتواتر از قرب به خدا نيست و به ياد داشته باشند كه قتالشان قتال در راه مردم و زنان و كودكانى است كه به دست غداران روزگار به استضعاف كشيده شده اند.

بر هر فرد مسلمان واجب است كه به خاطر برادران مسلمانش كه سبب ايمان بين وى و آن برادرى برقرار ساخته و نيز به خاطر برادران تنى و ساير خويشاوندانش از زن و مرد و ذرارى _ در صورتى كه مسلمان باشند _ فداكارى كن__د و غيرت به خرج دهد، كه اگر چنين كند مستضعفي__ن از خويشاون__دان خود را نج__ات دهد، همين عمل نيز بالاخره سبيل اللّه خواه_د شد، نه اين كه در مقابل سبيل اللّه عنوانى ديگر داشته باشد.

«اَلَّذينَ امَنُوا يُقاتِلُونَ فىسَبيلِ اللّهِ وَالَّذينَ كَفَرُوايُقاتِلُونَ فىسَبيلِ

مديريت اراده هاى سست ! (363)

الطّاغُوتِ فَقاتِلُوآا

اَوْلِيآءَ الشَّيْطانِ اِنَّ كَيْدَالشَّيْطانِ كانَ ضَعيفا،»

«كسانى كه ايمان آورده اند، در راه خدا پيكار مى كنند و آن ها كه كفر را پيشه خود كرده اند در راه طاغوت مى جنگند، پس شما اى مؤمنان با ياران شيطان پيكار كني_د، كه كيد شيطان هميشه ضعيف بوده است!» (76 / نساء) (1)

(365)

اه__ل كتاب به دين خ__ود در صورتى كه به ذم__ه اسلام درآم_ده و جزيه دهند ندارد. (1)

قيم است و خداى تعالى آن را براى بشر فرستاده حكومتى را براى بشر اختيار كرده كه بايد اسم آن را حكومت انسانى گذاشت، حكومتى است كه در آن حقوق فرد فرد جامعه را محفوظ و مصالح ضعيف و قوى،

آمادگى در برابر دشمن جامعه اسلامى (367)

توانگر و فقير، آزاد و برده، مرد و زن، فرد و جماعت و بعض و كل را به طور مساوى رعاي__ت كرده است، حكومتش ف__ردى استبدادى نيس__ت تا قائم به خواسته هاى شخص حاكم باش__د و او به دل خ__واه خود در ج__ان و عرض و مال مردم حكومت كند.

دشمن منافع يك جامعه اسلامى دشمن منافع تمامى افراد است و بر همه افراد است كه قيام نموده و دشمن را از خود و از منافع خود دفع دهند و بايد براى چنين روزى نيرو و اسلحه زير سر داشته باشند، تا بتوانند منافع خود را از خطر دست برد دشمن نگه دارند، گو اين كه پاره اى از ذخيره هاى دفاعى هست كه تهيه آن جز از عهده حكومت ها برنمى آيد، وليكن پاره اى ديگر هم هست كه مسؤول تهيه آن خود افرادند، چون حكومت هر قدر هم نيرومند و داراى امكانات زيادى باشد به افراد مردم محتاج است، پس مردم هم به نوبه خود بايد قبلاً فنون جنگى را آموخته و خود را براى روز مبادا آماده كنند. پس تكليف « وَ اَعِدُّوا...،» تكليف به همه است.

(368) روش هاى مديريت، برنامه ريزى و پيام رسانى

چون غرض حقيقى از تهيه نيرو اين است كه به قدر توانائيشان بتوانند دشمن را دف__ع كنند و مجتمع خود را از دشمن__ى كه جان و مال و ناموسشان را تهديد مى كند حف___ظ نماين_د.

و به عبارت ديگرى كه با غرض دينى نيز مناسب تر است اين است كه به قدر توانائيشان نائره فساد را كه باعث بطلان كلمه حق و هدم اساس دين فطرى مى شود و نمى گ__ذارد خدا در زمين پرستش شود و عدالت در ميان بندگان خدا جريان يابد خاموش سازند.

تجهيز قوا براى غرض دفاع از حقوق مجتمع اسلامى و منافع حياتى آن است و تظاهر به آن تجهيزات دشمن را انديشناك مى كند كه خود تا اندازه اى و به نوعى يك نحوه دفاع است، پس اين كه فرمود:«تُرْهِبُونَ بِه عَدُوَّ اللّهِ وَعَدُوَّكُمْ،» يكى از فوايد تجهيز

آمادگى در برابر دشمن جامعه اسلامى (369)

ق__وا را ك_ه عايد جامعه مى شود ذكر مى كند. (1)

شما ه__زار نفر يافت شون__د بر دو هزار نف__ر غالب مى آين__د به اذن خدا و خ__دا ب_ا خويشت__ن داران اس___ت!» (66 / انف___ال)

مى فرمايد: بيست نفر صابر از شما بر دويست نفر از كسانى كه كافر شده اند غالب مى شود و صد نفر صابر از شما بر هزار نفر از كسانى كه كافر شده اند غالب مى آيند و اين غلبه به علت اين است كه كفار مردمى هستند كه نمى فهمند.

و همين نبودن فهم در كفار و در مقابل، بودن آن در مؤمنان باعث شده كه يك نفر از بيست نفر مؤمن بيشتر از ده نفر از دويست نفر كافر به حساب آيد و بر همين اساس آيه شريفه حكم كلى خود را روى همين حساب برده و مى فرمايد: بيست نفر از مؤمنين بر

ترغيب براى جهاد و تغيير روش در دفاع (371)

دويست نفر از كفار غالب مى شوند و سرّش اين است كه مؤمنان در هر اقدامى كه مى كنند اقدامشان ناشى از ايمان به خداست و ايمان به خدا نيرويى است كه هيچ نيروى ديگرى معادل آن نبوده و در برابر آن تاب مقاومت نمى آورد، چون به دست آوردن نيروى ايمان مبنى بر فهم صحيح است و همين فهم صحيح صاحبش را به هر خلق و خوى پسنديده اى متصف مى سازد و او را شجاع و با شهامت و پر جرأت و داراى استقامت و وقار و آرامش قلب و وثوق به خدا بار مى آورد، چنين كسى اطمينان و يقين دارد به اين كه به هر تقدير چه كشته شود و چه بكشد برد با اوست، زيرا در هر دو تقدير پاداشش بهشت است و او در خود مصداقى براى

مرگ به آن معنائى كه كفار معتقدند و آن را نابودى مى پندارند نمى بيند.

«اَلْئنَ خَفَّ__فَ اللّهُ عَنْكُ__مْ - اكنون خداون__د سبك ك__رد از شم__ا...،» يعنى اگ__ر از شما صد صابر باشد بر دويس__ت نفر غلبه مى كند و اگ__ر صابران از شما هزار نفر

(372) روش هاى مديريت، برنامه ريزى و پيام رسانى

باشن__د بر دو ه__زار نفر از كف_ار غلبه مى كنند بر همان اساس_ى كه در آيه قبلى گذشت.

و در جمل__ه: «وَ عَلِمَ اَنَّ فيكُمْ ضَعْف__ا،» منظور از ضع__ف، ضع__ف در صفات روحى است كه بالاخره به ضعف در ايمان منتهى مى شود.

آرى، يقين به حق است كه همه صفات پسنديده موجب فتح و ظفر از قبيل شجاعت و صبر و رأى صائب از آن سرچشمه مى گيرد، منظور از ضعف اين است، نه ضعف از جهت نفرات و تجهيزات جنگى، چون بديهى است كه مؤمنين همواره در زمان رسول خدا صلى الله عليه و آله رو به قوت و زيادى نفرات بودند نه رو به ضعف.

با در نظر گرفتن اين كه نداشتن فقه و صبر و هم چنين ضعف روحى از علل و اسباب خارجيى است كه در غلبه نكردن و ظفر نيافتن مؤثر است، بدون شك از دو آيه مورد بحث به خوبى فهميده مى شود كه حكم در آن دو مبنى بر اوصاف روحيى است كه در مؤمنين و كفار اعتبار شده و اين كه همان قواى روحى كه در آيه اولى براى يك مؤمن

ترغيب براى جهاد و تغيير روش در دفاع (373)

اعتب__ار شده بود و قوتش به ان__دازه اى بود كه بر ق__واى روحى و داخلى ده نفر كافر غلبه مى كرد چيزى نگذش_ت كه آن قدر پائين آمد تا همان قوا

بر بيشتر از قواى روحى دو نفر كافر نمى چربيد يعنى ق__واى روحى مؤمني__ن متوسط الح__ال به نسبت هشتاد درص__د كاهش ياف__ت و بيست مؤم_ن در برابر دويس__ت كاف__ر كه در آي__ه اولى اعتب__ار ش__ده بود در آيه دوم__ى مبدل ش__د به صد مؤم__ن در برابر دويس__ت كاف__ر.

و صد نف__ر در برابر هزار نف_ر آيه اولى در آيه دوم__ى مبدل شد به هزار در برابر دو هزار!

بحث دقيق در عواملى كه بر حسب احوال جارى در مجتمعات بشرى در نفوس انسان ها صفات اخلاقى مختلفى ايجاد مى كند نيز آدمى را به اين معنا راهنمائى مى نمايد، براى اين كه هر جامعه خانوادگى و حزبى كه به منظور غرضى از اغراض زندگى مادى و يا دينى تشكيل مى يابد، در اول تشكيل و ابتداى انعقاد به موانع و

(374) روش هاى مديريت، برنامه ريزى و پيام رسانى

گرفتارى هائى كه از هر سو اساس آن را تهديد به انهدام مى كند برمى خورد و در نتيجه قواى دفاعيش بيدار گشته و آماده مى شود تا در راه رسيدن به هدفى كه به نظرش مشروع است پيكار كند، يعنى آن نفسانيات كه انسان را وادار به تحذر از ناملايمات و بذل ج__ان و مال در اين راه مى كن__د در وى بيدار مى شود.

و هم چنين به پيكار خود ادامه داده و شب و روز جان و مال خود را در اين راه صرف مى كند و باز تجديد قوا نموده پيش مى رود تا آن جا كه براى خود تا اندازه اى استقلال در زندگى فراهم سازد و تا حدى محيط را مساعد نموده و جمعيتش فزونى يافته آسايش و آرامش پيدا مى كند و شروع مى كند به عياشى و استفاده

از فوايد كوشش هايش، در اين هنگام است كه آن قواى روحى كه در همه اعضاء گسترده است و اعضاء را وادار به كوشش و عمل مى كرده آرام گشته رو به سستى مى گذارد.

ع__لاوه، جامعه هر قدر هم افرادش اندك باشند در مسأله ايمان و خصوصيات

ترغيب براى جهاد و تغيير روش در دفاع (375)

روحى و صفات پسنديده اخلاقى خالى از اختلافات نيستند.

بالاخره افرادش در اين باره اختلاف دارند كه يكى قوى است و يكى ضعيف و قهرا هر چه افراد اجتماع بيشتر باشند افراد سست ايمان و بيماردلان و منافقان نيز بيشتر مى شوند و كفه ميزان اين طبقه سنگين تر و كفه افراد برجسته سبك تر مى شود. در اين مطلب فرقى ميان جمعيت هاى دينى و احزاب دنيوى نيست.

آرى، سنت طبيعي__ى كه در نظام انسانى جريان دارد بر همه اجتماعات يكسان جارى مى شود، تجربه قطع__ى نيز ثابت كرده كه افرادى كه به خاطر غرض مهمى ائتلاف مى كنند هر قدر عده شان كم تر باشد در مقابل رقبا و مزاحمينشان قوى تر مى باشند و هر قدر گرفتارى و فتنه هايشان بيشتر باشد نشاطشان در كار و كوشش بيشتر و كار و كوشش__ان در اث_ر سريع ت_ر و تي_زتر است.

برعك__س هرچه افرادش__ان بيشتر و رقب__ا و موانع رسي__دن به مقاصدش__ان

(376) روش هاى مديريت، برنامه ريزى و پيام رسانى

كم تر باش__د افرادش خمودت__ر و خ_واب آل_ودت__ر و سفيه ت__ر خواهند بود.

دقت كافى در جنگ هاى رسول خدا صلى الله عليه و آله اين معنا را روشن مى سازد. (1)

اين براى شما بهتر است اگر مى دانستيد!» (41/توبه)

ثقل در اين آيه شريفه به قرينه مقام، كنايه است از وجود موانعى كه نگذارد انسان براى جهاد در راه خدا بيرون رود، نظير كثرت مشاغل مربوط به امور مالى و بازارى، يا

1- الميزان ج :9 ص: 161 .

تشويق به دفاع و جهاد (377)

علاقه فراوان نسبت به زن و فرزند و خويشان و دوستان، به حدى كه دورى و جدائى از آنان در دل انسان مكروه و ناپسند آيد و هم چنين نداشتن زاد راحله و اسلحه و هر مانع ديگرى كه آدمى را از شركت در جهاد باز بدارد و در مقابل منظور از خفت _ سبك بارى _ اين اس_ت كه هيچ يك از اين ها مانع او نشود.

پس اين كه امر فرمود چه خفافا و چه ثقالاً به جهاد رويد با اين كه اين دو حال معناى متقابل يكديگر را دارند معنايش اين است كه در هرحال به جهاد برويد و هيچ بهانه اى را عذر نياوري__د، هم چنان كه معناى اين كه فرمود: «به اموال و انفستان،» اين است كه به هر وسيله كه برايتان ممكن است جهاد كنيد.

از اين جا معلوم مى شود كه امر به جهاد در آيه شريفه مطلق است و منافات ندارد كه در دليل ديگرى با بودن پاره اى از اعذار و موانع از قبيل مرض، كورى، شلى و امثال آن،

(378) روش هاى مديريت، برنامه ريزى و پيام رسانى

مقيد بشود و در نتيج__ه با بودن آن عذره__ا، وجوب جهاد ساقط گردد. (1)

پيشه را دوس__ت ندارد!» (38 / حج)

«اُذِنَ لِلَّذينَ يُقاتِلُونَ بِاَنَّهُمْ ظُلِمُوا وَ اِنَّ اللّهَ عَلى نَصْرِهِمْ لَقَديرٌ،»

1- الميزان ج :9 ص: 380 .

روش اداره جبهه و جهاد در شرايط دشوار (379)

«اجازه دارند كسانى كه چون ستم ديده اند كارزار كنند و خدا به نصرت دادنشان ق__ادر اس___ت،» (39 / ح___ج)

«اَلَّذينَ اُخْرِجُوا مِنْ دِيارِهِمْ بِغَيْرِ حَقٍّ اِلاّ اَنْ يَقُولُوا رَبُّنَا اللّهُ وَ لَوْ لا دَفْعُ اللّهِ النّاسَ بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ لَهُدِّمَتْ صَوامِعُ وَ بِيَ_عٌ وَ صَلَواتٌ وَ مَساجِدُ يُذْكَرُ فيهَا اسْ_مُ اللّهِ كَثي__را وَ لَيَنْصُ_رَنَّ اللّ__هُ مَ_نْ يَنْصُ_رُهُ اِنَّ اللّ_هَ لَقَوِىٌّ عَزيزٌ،»

«همان كسانى كه از ديارشان بيرون شده اند بدون سبب جز آن كه مى گفته اند: پروردگار ما خداى يكتا است، اگر خدا بعضى از مردم را به بعض ديگر دفع نمى كرد ديرها و كليساها و كنشت ها و مسجدها كه نام خدا در آن بسيار ياد مى شود ويران مى شد، خدا كسانى را كه يارى او كنند يارى مى كند كه وى توانا و نيرومند است.» (40 / حج)

مراد از جمله «اَلَّ_ذينَ امَن_ُوا،» مؤمنين از امت است، هر چند كه بر حسب مورد با مؤمنين آن روز اسلام منطبق است، چون آيات در مقام تشريع حكم جهاد است و حكم جه__اد مختص به يك طايف__ه و اهل يك عص__ر نيست و مورد نمى تواند مخصص باشد.

«اَلَّذينَ اُخْرِجُوا مِنْ دِيارِهِمْ بِغَيْرِ حَقٍّ اِلاّ اَنْ يَقُولُوا رَبُّنَا اللّهُ...،» اين آيه مظلوميت مؤمنين را بيان مى كند و آن اين است كه كفار بدون هيچ گونه حق و مجوزى ايشان را از دي__ار و وطنشان مك__ه بيرون كردند.

(380) روش هاى مديريت، برنامه ريزى و پيام رسانى

آن هم نه اين طور كه دست ايش__ان را بگيرند و از

خانه و شهرشان بيرون كنند، بلكه آن قدر شكنجه و آزار كردن__د وآن قدر براى آن__ان صحنه سازى نمودند، تا ناگزي__ر شدند با پ_اى خود شه__ر و زندگ__ى را رها نموده در دي__ار غربت من__زل كنند و از ام__وال و هست__ى خود چش__م پوشي__ده، با فق__ر و تن_گ دست__ى گرفت__ار شون__د.

به اين جهت اخراج شدند كه مى گفتند پروردگار ما اللّه است نه بت و اين تعبير اشاره مى كند به اين كه مشركين آن قدر نفهم و منحرف از حق بودند كه اين كلمه حق را از مسلمانان جرم مى دانستند و همان را مجوز اين دانستند كه آن ها را از وطن مألوف خود بيرون كنند.

«وَ لَوْلا دَفْعُ اللّهِ النّاسَ بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ لَهُدِّمَتْ صَوامِعُ وَ بِيَ_عٌ وَ صَلَواتٌ وَ مَساجِدُ يُذْكَرُ فيهَا اسْمُ اللّهِ كَثيرا...،» تشريع قتال به منظور حفظ مجتمع دينى از شر دشمنان دين است كه مى خواهند نور خدا را خاموش كنند، زيرا اگر جهاد نباشد همه معابد دينى

روش اداره جبهه و جهاد در شرايط دشوار (381)

و مشاعر الهى ويران گشته عبادات و مناسك از ميان مى رود، وليكن در عين حال مراد از دفع خدا مردم را به دست يكديگر، اعم از مسأله جهاد است، چون دفاع مردم از منافع حياتى خود و حفظ استقامت وضع زندگى، سنتى است فطرى كه (چه اين آيه بفرمايد و چه نفرمايد،) در ميان مردم جريان دارد، هر چند كه اين سنت فطرى هم منتهى به خداى تعالى مى شود.

پس مى توان گفت كه در آيه شريفه به اين نكته اشاره شده است كه قتال در اسلام از فروعات همان سنتى است فطرى، كه در بشر جارى است، چيزى كه هست وقتى همين قت__ال

و دفاع را به خدا نسب__ت دهيم آن وقت دفع اللّه مى شود و مى گوييم: خداوند به خاطر حفظ دين__ش از خطر انق__راض بعضى از م_ردم را به دس_ت بعضى دف_ع مى كند .

«وَ لَيَنْصُ_رَنَّ اللّهُ مَ_نْ يَنْصُ_رُهُ اِنَّ اللّهَ لَقَوِىٌّ عَزيزٌ،» سوگند ياد كرده، وعده خود را با نون تأكيد ثقيله تأكيد هم كرده است و آن وعده اين است كه هر كس او را با جهاد و

(382) روش هاى مديريت، برنامه ريزى و پيام رسانى

قتال با دشمنان يارى كند، او ياريش مى كند و خداى تعالى به اين وعده خود در حق مسلمانان وفا كرد و در جنگ ها و غزوات بر دشمنان پيروزيشان داد، البته اين تا وقتى بود كه مسلمانان دين خدا را يارى مى كردند. (1)

معنا نظير آيه: «وَ لا تَهِنُوا وَ لا تَحْزَنُوا وَ اَنْتُمُ الاَْعْلَوْنَ اِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنينَ!» (139 / آل عمران) مى باشد. (1)

است. (1)

ويا از بيرون شدن براى جنگ تثاقل نورزن__د و يا از انف__اق در تهي_ه اب__زار جن_گ براى خ__ود و ديگ__ران مضايق__ه ننمايند، ولى در موقع عمل خلف وعده كرده اند.

شكل و شماى دفاع مورد رضاى خدا (387)

مى فرمايد: خداى تعالى از همه اعمال انسان بيش از همه از اين عملش سخت به خشم مى آي__د كه چيزى را بگويد كه بدان عمل نمى كند، چون اين خود از نشانه هاى نفاق است.

وقتى خداى تعالى از مقاتلان آن كسانى را دوست مى دارد كه چون كوه ايستادگى كنند، قهرا از مقاتلانى كه وعده پايدارى مى دهند، ولى پايدارى نمى كنند و پا به فرار مى گذارند، خشمگين خواهد بود. (1)

تدري__ج دل هايشان به س__وى ايمان گراي__ش يابد و اگر هم چنان به نفاق خود ادامه دادند، جنگ با منافقان (كه شايد ظاهر آيه شريفه هم همين باشد،) سنت رسول خدا صلى الله عليه و آله بر آن ج__ارى نشده و آن جناب در تمام عم__ر با هيچ منافق__ى نجنگيده، ناگزير بايد كلم__ه جاهد را به همان معنايى كه كرديم بگيريم. (1)

1- الميزان ج :19 ص: 552 .

فرمان جهاد و سخت گيرى عليه كفار و منافقين (389)

و او وعده شان داده كه اگ__ر به وى قرض بدهن__د مضاعف و چند برابر برمى گردان_د و نيز وعده داده كه در عوض انفاقشان اجرى كري__م و بسيار زي__اد بدهد.

و نيز اشاره كرده به اين كه اين انفاق منشأش تقوا و ايمان به رسول است و اثر آمرزش گناهان و داشتن دو برابر از رحمت و ملازمت با نور و بلكه ملحق شدن به صديقين و شهداء در نزد خداى سبحان است.

«مِمّا جَعَلَكُمْ مُسْتَخْلَفينَ في_هِ،» وقتى مؤمنين متوجه و متذكر شوند كه مال ايشان مل__ك خدا است و ايشان در آن اموال خليفه خدا و وكلاى از ناحيه اويند، هر تصرفى بكنند به اذن او مى كنن__د قهرا انف__اق كردن بر آنان آس__ان مى شود و در اي__ن عمل خي_ر، احس_اس سنگين__ى نمى كنند.

تشويق به انفاق و جهاد، دو برنامه دفاعى و... (391)

«وَ ما لَكُمْ اَلاّ تُنْفِقُوا فى سَبيلِ اللّهِ وَ لِلّهِ ميراثُ السَّمواتِ وَ الاَْرْضِ لا يَسْتَوى مِنْكُ_مْ مَ_نْ اَنْفَ__قَ مِ_نْ قَبْ_لِ الْفَتْ__حِ وَ قاتَ__لَ اُولئِ__كَ اَعْظَ_مُ دَرَجَ_ةً مِنَ الَّذينَ اَنْفَقُ_وا مِنْ بَعْ_دُ وَ قاتَلُ_وا وَ كُلاًّ وَعَدَ اللّ_هُ الْحُسْن_ى وَ اللّهُ بِماتَعْمَلُونَ خَبيرٌ!»

«و چرا بايد در راه خدا انفاق نكنيد؟! با اين كه ميراث آسمان ها و زمين از آن خدا است و از شما آنان كه قبل از فتح انفاق كردند و كارزار نمودند با ديگران برابر نيستند، آنان درجه اى عظيم تر دارند، تا كسانى كه بعد از فتح انفاق نموده و كارزار كردند، البته خدا به هر دو طايفه وعده احسان داده و خدا به آن چه مى كنيد آگاه است!» (10 / حديد) (1)

1- الميزان ج :19 ص: 250 .

(392) روش هاى مديريت، برنامه ريزى و پيام رسانى

به مكارم اخلاق و اجتناب از زشتى و فحشاء و خيانت و ظلم و صبرت بر هر مكروه پى بردم و فهميدم يگانه مردى هستى كه به خاطر حفظ طهارت و پاكى نفست حاضر شدى خوار و ذليل شوى و مردى هستى كه خداوند به تأييدات غيبى خ__ود اختصاصت داده و علم به تأويل احاديث و رأى صائب و حزم و حكمت و عقل را به تو ارزان__ى داشته، داراى مقام و من__زلت هستى و ما تو را امين خود مى دانيم: و از اين ك__ه به طور مطل__ق گفت: «مَكينٌ اَمينٌ،» فهماني__د كه اين مكان__ت و امان__ت تو عمومى است و خلاصه حكمى كه كرديم هيچ قيد و شرطى ندارد.

و اين در حقيقت حكم و فرمان وزارت و صدارت يوسف بود.

(396) روش هاى مديريت، برنامه ريزى و پيام رسانى

بعد از آن كه شاه فرمان مكانت و امانت يوسف را به طور مطلق صادر كرد، يوسف از او درخواست نمود كه او را به وزارت ماليه و خزانه دارى منصوب كند و امور مالى كشور و خزانه هاى زمين را كه مراد از آن همان سرزمين مصر بوده باشد به وى محول نمايد:

«ق__الَ اجْعَلْنى عَلى خَزائِنِ الاَْرْضِ اِنّى حَفيظٌ عَليمٌ!»

و اگر اين درخواست را كرد به اين منظور بود كه امورمالى كشور و ارزاق را به مباشرت خود اداره كند و ارزاق را جمع آورى نموده براى سال هاى بعد كه قهرا سال هاى قحطى خواهد بود و مردم دچار گرانى و گرسنگى خواهند شد ذخيره نمايد و خودش با دست خويش آن ذخيره ها را در ميان مردم تقسيم كند و به هر يك آن مقدارى كه استحقاق دارد بدهد و از

حيف و ميل جلوگيرى نمايد.

و خود درخواست خويش را چنين تعليل كرد كه من حفيظ و عليم هستم، زيرا اين دو

امين و مكين و حفيظ و عليم بودن در مديريت امور (397)

صفت از صفاتى است كه متصدى آن مقامى كه وى درخواستش را كرده بود لازم دارد و بدون آن دو نمى تواند چنان مقامى را تصدى كند و از سياق آيات مورد بحث و آيات بعدش برمى آيد كه پيشنهاد پذيرفته شد و دست به كار آن چه مى خواست گرديد. (1)

به معناى آبى است كه انسان و حيوانات تشنه به لب آن مى آين__د و از آن مى نوشند.

«وَاُتْبِعُوا فى ه_ذِهِ لَعْنَ_ةً وَ يَ_وْمَ الْقِيمَ_ةِ بِئْسَ الرِّفْدُ الْمَرْفُودُ!» (99 / هود) يعنى قوم فرعون امر فرعون را متابعت كردند، لعنت خدايى هم آنان را متابعت كرد و لعنت خدا عبارت است از دورى از رحمت او و رانده شدن از ساحت قرب او كه به صورت عذاب

بدترين مديريت تاريخ بشر (399)

غ__رق تجسم يافت، ممك__ن هم هست بگوييم: لعنت، حكمى است مكتوب از خداى تعالى در نام__ه اعمالشان به اين ك__ه از رحمت اله__ى دور باشن__د كه اثر اي__ن دورى از رحمت، غ__رق شدن در دنيا و معذب ش__دن در آخرت ب__اشد.

«بِئْسَ الرِّفْدُ الْمَرْفُودُ!» يعنى آن عطيه اى كه در قيامت به آنان داده مى شود عطيه بدى است و آن آتش است كه اينان در آن افروخته مى شوند! (1)

را رعايت نمايد، زيرا خداوند نه طعام حلالى را حرام كرده و نه ش_راب حلال__ى را حرام كرده، او حرام را ح__رام و ممنوع كرده، چه كم و چه زي__اد، حت__ى خ_ودش ف_رم__وده: «قُلْ مَ_نْ حَرَّمَ زينَ_ةَ اللّ_هِ الَّت_ى اَخْ_رَجَ لِعِب_ادِهِ وَالطَّيِّب_اتِ مِنَ الرِّزْقِ!» (32 / اع_راف) (1)

1- المي______زان ج :11 ص: 348 .

انتظار مردم از پيشوايان (401)

آيا براى تو خراجى مقرر داريم كه ميان ما و آن ها سدى بنا كنى، گفت: آن چيزها كه پروردگارم مرا تمكن آن را داده بهتر است مرا به نيرو كمك دهيد تا ميان شما و آن ها حائلى كنم، قطعات آهن پيش من آريد تا چون ميان دو ديواره پر شد گفت: بدميد تا آن را بگداخت گفت: روى گداخته نزد من آريد تا بر آن بريزم، پس نتوانستند بر آن بالا روند و نتوانستند آن را نقب زنند، گفت: اين رحمتى از جانب پروردگار من است و چون وعده پروردگارم بيايد آن را هموار سازد و وعده پروردگارم درست است، در آن روز بگذاريمشان كه چون موج در هم شوند و در صور دميده شود و جمعشان كنيم جمع كامل، آن روز جهنم را كاملاً به كافران نشان دهيم، همان كسان كه ديدگانشان از ياد من در پرده بوده و شنيدن نمى توانسته اند، مگر كسانى كه كافرند پندارند كه سواى من بندگان مرا خدايان توانند گرفت كه ما جهنم را براى كافران محل فرود آمدنى آماده كرده ايم!» (83 تا 103 / كهف)

«اِنّ_ا مَكَّنّ__ا لَهُ فِى الاَْرْضِ وَ اتَيْن__اهُ مِنْ كُ__لِّ شَ__ىْ ءٍ سَبَب__ا،»

حكومت و حكمت، مديريت و تدابير ذوالقرنين (403)

تَمَكُّن در زمين به معناى قدرت تصرف در زمين است، تصرفى مالكانه و دلخواه و استق__رار و ثبات دادن است ثباتى كه باعث شود ديگر از مكانش كنده نشود و هيچ مانعى مزاحمت__ش نتوان_د كند.

كلمه سَبَب به معناى وسيله است، پس معناى ايتاء سبب از هر چيز اين مى شود كه از هر چيزى كه معمولاً مردم به وسيله آن متوسل به مقاصد مهم زندگى خود مى شوند، از

قبي__ل عقل و علم و دين و نيروى جسم و كثرت مال و لشكر و وسعت ملك و حسن تدبير و غي__ر آن، به او داده شده بود.

جمله مورد بحث منتى است از خداى تعالى كه بر ذوالقرنين مى گذارد و با بليغ ترين بيان امر او را بزرگ مى شمارد.

نمونه هايى كه خداون__د تعالى از سيره و عمل و گفتار او نقل مى كند كه مملو از حكم__ت و ق__درت است شاه__د بر همي_ن است كه غ__رض بزرگ شم__ردن امر او است.

(404) روش هاى مديريت، برنامه ريزى و پيام رسانى

«فَاَتْبَ__عَ سَبَبا،» يعنى وسيل__ه اى تهيه كرد كه با آن به طرف مغرب آفتاب سير كند و سي__ر كرد تا به مغرب آفتاب رسيد. مراد از مغرب آفتاب، آخر معموره آن روز از ناحيه غرب است، به دليل اين كه مى فرمايد: نزد آن مردمى را يافت.

«ثُمَّ اَتْبَعَ سَبَبا، حَتّى اِذا بَلَغَ مَطْلِعَ الشَّمْسِ...،» يعنى در آن جا وسائلى براى سفر تهي__ه ديد: و به سوى مش__رق حركت كرد تا به صحرائى از طرف مشرق رسيد و ديد كه آفت__اب بر قومى طل__وع مى كن__د كه براى آن__ان وسيله پوشش__ى از آن قرار نداديم.

و منظور از ستر آن چيزى است كه آدمى با آن خود را از آفتاب مى پوشاند و پنهان مى كند، مانند ساختمان و لباس و يا خصوص ساختمان، يعنى مردمى بودند كه روى خاك زندگى مى كردند و خانه اى كه در آن پناهنده شوند و خود را از حرارت آفتاب پنهان كنند نداشتند و نيز عريان بودند و لباسى هم بر تن نداشتند.

و اگر لباس و بنا را به خدا نسبت داد و فرموده: ما براى آنان وسيله پوششى از آن

حكومت

و حكمت، مديريت و تدابير ذوالقرنين (405)

قرار نداديم اشاره است به اين كه مردم مذكور هنوز به اين حد از تمدن نرسيده بودند كه بفهمن__د خان__ه و لباس__ى ه__م لازم است و هنوز عل__م ساختمان ك__ردن و خيم_ه زدن و لب___اس بافتن و دوخت__ن را نداشتند.

در حالى كه ما احاطه علمى و آگاهى از آن چه نزد او مى شد داشتيم. از عده و عده اش از آن چه جريان مى يافت خبردار بوديم.

ظاهرا احاطه علمى خدا به آن چه نزد وى صورت مى گرفت كنايه باشد از اين كه آن چه كه تصميم مى گرفت و هر راهى را كه مى رفت به هدايت خدا و امر او بود و در هيچ امرى اقدام نمى نمود مگر به هدايتى كه با آن مهتدى شده و به امرى كه به آن مأمور گشته بود.

«ثُمَّ اَتْبَعَ سَبَبا ، حَتّى اِذا بَلَ_غَ بَيْ_نَ السَّ_دَّيْنِ...،» كلمه سد به معناى كوه و هر چيزى اس__ت كه راه را بن__د آورد و از عبور جلوگي__رى كند و گويا م__راد از دو سد در اين آيه

(406) روش هاى مديريت، برنامه ريزى و پيام رسانى

دو كوه باشد.

و در جمله «وَجَدَ مِنْ دُونِهِما قَوْما...،» مراد از «مِنْ دُونِهِما،» نقطه اى نزديك به آن دو ك_وه اس_ت. و جمل_ه «لا يَكادُونَ يَفْقَهُونَ قَوْلاً،» كنايه از سادگى و بساطت فهم آنان است.

«قالوُا يا ذَاالْقَرْنَيْ_نِ اِنَّ يَأْجُوجَ وَ مَأْجُوجَ مُفْسِدُونَ فِى الاَْرْضِ...،» ظاهر اين است كه گويندگ__ان اين حرف همان قومى باشند كه ذوالقرنين آنان رادر نزديكى دو كوه بيافت.

يأجوج و مأجوج دو طائفه از مردم بودند كه از پشت آن كوه به اين مردم حمله مى كردن__د و قتل عام و غارت راه انداخته اسير

مى نمودند.

ق__وم مذك__ور پيشنهاد كردن__د كه مالى را از ايش__ان بگيرد و مي__ان آن__ان و يأجوج و مأجوج سدى ببندد كه مانع از تجاوز آنان بشود.

در جواب آنان كه درخواست سدى كرده بودند براى اين كه هم خواهش آنان را اجابت كرده و هم وعده مافوق آن را داده باشد، فرمود: آن مكنتى كه خدا به من داده

حكومت و حكمت، مديريت و تدابير ذوالقرنين (407)

بهتر است! اين براى افاده استغناء ذوالقرنين از كمك مادى ايشان است كه خود پيشنهادش را كردند.

مى خواه__د بفرمايد: ذوالقرنين گفت آن مكنتى كه خدا به من داده و آن وسعت و قدرت كه خ__دا به من ارزانى داشت__ه، از مالى كه شما وع__ده مى دهيد بهتر است و من به آن احتي__اج ندارم.

«فَاَعينُونى بِقُوَّةٍ...،» گفت: من از شما خرج نمى خواهم و اما سدى كه خواستيد اگر بخواهيد بسازم بايد كمك انساني__م كنيد، يعنى كارگر و مصال__ح ساختمانى بياوريد، تا آن را بس__ازم _ و از مصال__ح آن آه__ن و قطر و نف__خ با دميدن را نام برده است _ و به اين معنايى كه كردي__م اين مطلب روشن مى گ__ردد كه مراد ايشان از پيشنهاد خرج دادن اجرت بر سد سازى بوده در حقيقت خواسته اند به ذوالقرنين مزد بدهند كه او هم قب__ول نك_رده اس_ت.

(408) روش هاى مديريت، برنامه ريزى و پيام رسانى

«اتُونى زُبَرَ الْحَديدِ...،» يعنى بياوريد برايم قطعه هاى آهن را تا در سد به كار ببرم و اين آوردن آهن همان قوتى بود كه از ايشان خواست.

و اگر تنها آه__ن را از مي__ان مصال_ح سد س_ازى ذك__ر كرده و مثلاً اسم__ى از سنگ نياورده بدين جهت بوده كه ركن

سد سازى و استحكام بن__اى آن موق__وف بر آن است.

و در جمله «حَتّى اِذا سَاوى بَيْنَ الصَّدَفَيْ_نِ قالَ انْفُخُوا،» مى فرمايد: او را به قوه و نيرو مدد كرده و آن چه خواسته بود برايش آوردند، پس سد را برايشان بنا كرده بالا برد، تا ميان دو كوه را پر كرد و گفت حالا در آن بدميد. مقصود اين است كه دم هاى آهنگرى را بالاى سد نصب كنند، تا آهن هاى داخل سد را گرم نمايند و سرب ذوب شده را در لابه لاى آن بريزند.

گف__ت: براى من قط__ر بياوري__د تا ذوب نم__وده روى آن بري__زم و لاب__ه لاى آن را پر كنم، تا سدى تو پر شود و چيزى در آن نفوذ نكند.

حكومت و حكمت، مديريت و تدابير ذوالقرنين (409)

بع_د از آن كه سد را ساخت يأج_وج و مأج__وج نتوانستن__د به بالاى آن بروند، چون بلند بود و نيز به سبب محكم__ى نتوانستن_د آن را س_وراخ كنند.

ذوالقرنين _ بعد از بناى سد _ گف__ت: اين سد خود رحمت__ى از پروردگار من بود، يعنى نعم__ت و سپ__رى ب__ود ك__ه خداون__د ب__ا آن اقوام__ى از م__ردم را از شر يأجوج و مأج_وج حفظ فرمود.

و اين سد و اين رحمت تا آمدن وعده پروردگار من باقى خواهد ماند، وقتى وعده پروردگار من آمد آن را درهم مى كوبد و با زمين يكسان مى كند.

اين جمله از ملاحم يعن__ى پيش گوى ه__اى ق__رآن اس_ت. (1)

1- الميزان ج :13 ص: 496 .

(410) روش هاى مديريت، برنامه ريزى و پيام رسانى

رسول خدا صلى الله عليه و آله به خوبى تأسى كنيد و اين وظيفه هركسى است كه اميد به خدا و روزجزا دارد و بسيار ياد خدا مى كند!» (21/احزاب)

كلمه«اُسْوَةٌ»به معناى اقتداء و پيروى است و در مورد رسول خدا صلى الله عليه و آله ، عبارت است از پيروى او و اين وظيفه هميشه ثابت است و شما هميشه بايد به آن جناب تأسى كنيد.

و معناى آيه اين است كه يكى از احكام رسالت رسول خدا صلى الله عليه و آله و ايمان آوردن شما، اين است كه به او تأسى كنيد، هم در گفتارش و هم در رفتارش و شمامى بينيدكه او در راه خدا چه مشقت هايى تحمل مى كند و چگونه در جنگ ها حاضر شده، آن طور كه بايد جهاد مى كند، شمانيزبايدازاو پيروى كنيد. (1)

1- المي___زان ج :16 ص: 433 .

رسول اللّه صلى الله عليه و آله اسوه حسنه مديريت (411)